Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ

 

Συμβουλευει ο Παυλος Σακκας , ομοτιμος καθηγητης ψυχιατρικης 

για τον υπνο :

Ας αφήσουμε τον εαυτό μας να ζει φυσιολογικά, αυθόρμητα, δεν χρειάζεται να πιεζόμαστε σε οτιδήποτε. 

Και τότε είναι όλα εντάξει

Στο Αιγινήτειο το ΄82-΄83 ξεκινησε η μελετη της  φυσιολογίας του ύπνου μαζι με τους καθηγητες :  Κωνσταντίνο   Σολδάτο,Κωνσταντίνο Στεφανή, και την ψυχίατρο  Ιωάννα Μπεργιαννάκη .

Ακολουθει η αφηγηση του συμπαθους Καθηγητου για το φαινομενο του υπνου.

Εγώ ασχολήθηκα με το πώς ο ύπνος εμπλέκεται με την έκκριση των διαφόρων ορμονών, το στρες και την κατάθλιψη και συσχετίζεται με τις διαταραχές του . 

Άλλοι συνάδελφοι ασχολήθηκαν  με τον ύπνο REM και τα όνειρα. 

Το εργαστήριο ξεκίνησε να κάνει βασική έρευνα για τη φυσιολογία του ύπνου.

Τελικά, παρέχει, εκτός απ αυτό, και την πιστοποίηση –ας το πούμε έτσι– του να κάνει και τη μέτρηση στην περίπτωση υπνικής άπνοιας, που αποτελεί την κυριότερη διαταραχή του ύπνου. 

Μ αυτήν ασχολούνταν ως επί το πλείστον πνευμονολόγοι και έτσι έχουν αναπτυχθεί αρκετά κέντρα Μελέτης Ύπνου – στη Σωτηρία, στον Ευαγγελισμό, στο Σισμανόγλειο, στο Τζάνειο. Στη Θεσσαλονίκη επίσης υπάρχουν αρκετά κέντρα που μελετούν τον ύπνο.

Τι σημαίνει φυσιολογία του ύπνου;

Ο ύπνος είναι ένα κομμάτι της φυσιολογίας όχι μόνο του ανθρώπου, αλλά και όλων των ζώων, το οποίο ακόμα παραμένει άγνωστο. 

Δηλαδή, δεν είμαστε 100% σίγουροι γιατί τα ζώα πρέπει να κοιμούνται. 

Πρέπει να καταλάβουμε ότι την ώρα που κοιμάται ένα ζώο, αυτομάτως εκτίθεται σε πάρα πολλούς κινδύνους αφού σταματάει η επικοινωνία με τον έξω κόσμο και άρα γίνεται ευάλωτο. Γιατί, λοιπόν, από το επίπεδο της κατσαρίδας και πάνω, όλα τα ζώα είναι υποχρεωμένα κάποιες ώρες το 24ωρο να κοιμούνται

Είναι περίεργο αυτό.

Και δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα ο λόγος που συμβαίνει αυτό;

Υποψιαζόμαστε μονο το γιατί. 

Και η πιο ισχυρή  αιτιολογία είναι ότι κατά το διάστημα του ύπνου, όσες εμπειρίες έχουν μαζευτεί στην επιφάνεια εργασίας του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της μέρας,  ταξινομούνται και δημιουργούνται καινούριες κατηγορίες δεδομένων. 

Αυτό συμβαίνει και στα ζώα.

Είναι απαραίτητο για τον εγκέφαλο να κάνει αυτή τη διαδικασία. 

Τόσο απαραίτητο, που  τα δελφίνια, τα οποία είναι θηλαστικά και έχουν πνεύμονες, πρέπει κάθε δυόμισι λεπτά τουλάχιστον να βγαίνουν στην επιφάνεια να αναπνέουν. 

Τι θα γίνει, λοιπόν, αν κοιμηθούν; Θα πνιγούν. 

Οι επιστήμονες έχουν βρει ότι όταν το ένα ημισφαίριο των δελφινιών κοιμάται, το άλλο ημισφαίριο είναι ξύπνιο και αναλαμβάνει να βγάζει κάθε δυόμισι λεπτά το δελφίνι στην επιφάνεια του νερού να πάρει ανάσα και να το ξαναβάζει στο νερό

Αυτό σημαίνει ότι είναι αναπόδραστο το να κοιμηθεί ο εγκέφαλος. 

Και τώρα που έχουμε μεγαλύτερη εξοικείωση με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, μπορούμε να το καταλαβαίνουμε καλύτερα  

Αν «φορτωσεις » το μηχάνημα με πολλά δεδομένα, πρέπει κάποια στιγμή αυτά να ταξινομηθούν. 

Εντυπωσιακό 

Οντως ο ύπνος είναι ένα περίεργο στάδιο ανθρώπινης δραστηριότητας, που ακόμα παραμένει σκοτεινό. 

Η δική μου πορεία ξεκίνησε από την ορμονική λειτουργία που έχει να κάνει με τον εγκέφαλο 

Παρατήρησα ότι κάποιες ορμόνες έχουν έντονη σχέση με τον ύπνο. 

Για παράδειγμα η αυξητική ορμόνη κατά 80% εκκρίνεται από τον εγκέφαλο τις τρεις πρώτες ώρες του ύπνου. 

Η παροιμία οτι ο ύπνος θρέφει τα παιδιά είναι πραγματικά βγαλμένη από εμπειρικές παρατηρήσεις

Αν κοιμηθούμε το βράδυ, εκκρίνεται περισσότερη ορμόνη. 

Αν όμως κοιμηθούμε περισσότερο το πρωί ή κοιμηθούμε λίγο το μεσημέρι, είναι μικρότερη η ποσότητα που θα εκκριθεί. 

Γι’ αυτό και χρειάζεται να διατηρούμε ένα συγκεκριμένο ημερήσιο πρόγραμμα ύπνου. 

Υπαρχουν κι άλλες ορμόνες επηρεάζονται από τον ύπνο; 

Η κορτιζόλη για παράδειγμα σχετίζεται με τον ύπνο. 

Γνωρίζουμε ότι εκκρίνεται περισσότερο τις πρώτες πρωινές ώρες 

Δεν είναι τυχαίο ότι τα περισσότερα εμφράγματα συμβαίνουν νωρίς το πρωί. 

Η θερμοκρασία του σώματος, έχει κι αυτή μια ημερήσια διακύμανση – όλα αυτά έχουν σχέση και με τον ύπνο. Δηλαδή αναστέλλεται η έκκριση κάποιων ορμονών που είναι να γίνει μια συγκεκριμένη ώρα επειδή εμείς είμαστε ξύπνιοι αντί να κοιμόμαστε ή εκκρίνονται περισσότερες ορμόνες επειδή κοιμόμαστε ώρες που δεν ήταν αναμενόμενο να κοιμόμαστε.

Και αυτό το βλέπουμε στα υπερατλαντικα ταξίδια  κι είναι αυτό που λέμε jet lag. 

Φεύγουμε από εδώ, πηγαίνουμε στη Νέα Υόρκη, κι έτσι ενώ το εσωτερικό μας ρολόι λέει ότι είναι νύχτα, εκεί είναι πρωί και έτσι μπερδεύονται οι βιολογικοί μας ρυθμοί. 

Το στρες, η κατάθλιψη και γενικότερα οι ψυχικές ασθένειες 

συνδέονται αραγε με την ποσότητα και την ποιότητα του ύπνου μας; 

Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει.

Δηλαδή η κατάθλιψη  αλλάζει τους ρυθμούς των ορμονών  και του βιολογικού ρολογιού μας κι έτσι αλλάζουν οι συνήθειες του ύπνου μας. 

Ξέρουμε από κλινική εμπειρία ότι η μέτρια κατάθλιψη φέρνει δυσκολία στο να κοιμηθούμε. 

Πέφτουμε στο κρεβάτι και εκείνη τη στιγμή είμαστε μόνοι με τον εαυτό μας. 

Αρχίζουμε και αναλογιζόμαστε πράγματα της ημέρας που πέρασε, και κυρίως το πώς θα τα βγάλουμε πέρα την επόμενη μέρα. 

Κι αυτό δεν μας επιτρέπει να χαλαρώσουμε και να κοιμηθούμε.

Από την άλλη μεριά, όταν η κατάθλιψη γίνει πολύ έντονη, τότε παρατηρούμε κάτι περίεργο: 

ενώ δεν δυσκολευόμαστε να κοιμηθούμε, ξυπνάμε πιο νωρίς. 

Η κατάθλιψη έχει ημερήσια διακύμανση, είναι πιο έντονη τις πρώτες πρωινές ώρες. 

Άρα οι άνθρωποι που έχουν κατάθλιψη ξυπνάνε πιο νωρίς, εκείνη την ώρα αισθάνονται καταθλιπτικοί και γι’ αυτό ξέρουμε σήμερα ότι οι περισσότερες  αυτοκτονίες στον κόσμο γίνονται τις πρώτες πρωινές ώρες.

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο την ώρα που κοιμάται;

Μέχρι τη δεκαετία '50-'60  πιστευαμε ότι το βράδυ που κοιμάται ο εγκέφαλος, δεν θα υπήρχε  εγκεφαλική δραστηριότητα, ότι το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα θα ισοπεδωνόταν. 

Είδαμε με έκπληξη ότι διαστήματα 3-4 φορές κατά τη διάρκεια του ύπνου ο εγκέφαλος ξυπνάει ξαφνικά και μάλιστα παρατηρείται έντονη δραστηριότητα.

Οι ερευνητές παρατήρησαν μάλιστα ότι τα μάτια κινούνται  δεξιά και αριστερά, και αυτό το ονόμασαν στάδιο ταχέων οφθαλμικών κινήσεων

 Rapid Eye Movement, REM. 

Αυτό φαίνεται να είναι το πιο ουσιαστικό, δομικό κομμάτι του ύπνου, γιατί έχουν γίνει προσπάθειες ν αφήσουμε έναν άνθρωπο ξάγρυπνο, κι αυτός το πρώτο που κάνει μόλις πάει να κοιμηθεί, είναι να βουτήξει αμέσως στον REM ύπνο, γιατί ο εγκέφαλός του χρειάζεται να κάνει αυτή τη λειτουργία.

 

Με τα όνειρα τωρα ; 

Σε ποια φάση του ύπνου μας βλέπουμε όνειρα;

Κατ αρχας τα όνειρα είναι πολύ ιδιαίτερο πράγμα, μία περίεργη ανθρώπινη εμπειρία. 

Δεν είναι οπτική, ή ακουστική, είναι όλα μαζί. Νομίζαμε στην αρχή ότι ήταν εκδραμάτιση όσων έχουμε στο μυαλό μας. Φαίνεται όμως ότι ουσιαστικά με τα όνειρα, που βλέπουμε στη φάση REM, γίνεται αυτή η τακτοποίηση στα διάφορα ντουλαπάκια. 

Εκείνη τη στιγμή ανοίγουν τα ντουλαπάκια και βγαίνουν από μέσα παλιές και νέες εμπειρίες.

Δηλαδή, θέλω να τακτοποιήσω τη σημερινή μου μνήμη από μία ωραία γυναίκα που είδα στον δρόμο. 

Ανοίγω το ντουλαπάκι με τις ωραίες γυναίκες και έτσι το βράδυ στον ύπνο μου, μπορεί να μην δω τη συγκεκριμένη γυναίκα, αλλά κάποια άλλη που είχα δει πριν από είκοσι, τριάντα χρόνια, αφού άνοιξα το ντουλαπάκι με τις ωραίες γυναίκες της ζωής μου. 

Δεν θα δω, ας πούμε, ωραίους άντρες, γιατί μεγάλη εντύπωση σήμερα μου έκανε μια ωραία γυναίκα και έτσι άνοιξα το συγκεκριμένο ντουλαπάκι. 

Αυτά τα κομμάτια από παλιές εμπειρίες που βλέπω στον ύπνο μου, αν ξυπνήσω εκείνη τη στιγμή, ο εγκέφαλος έχει την τάση όλα αυτά μαζί να τα  κάνει ένα σενάριο.

Κι ο μύθος των προφητικων όνειρων

Ο Φρόιντ έλεγε ότι τα όνειρα είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο. Αν ψάξεις αυτά τα κομματια από παλιές εμπειρίες και το πώς ο εγκέφαλός τις συνδέει, αυτό  αποκαλύπτει τι  σε απασχολεί. 

Από αυτή την άποψη, τα όνειρα 

ίσως έχουν προφητικό χαρακτήρα

Σήμερα, έχει αλλάξει ο ύπνος μας. Σε μια απαιτητική καθημερινότητα, επιβάλλονται λιγότερες ώρες ύπνου, με αποτέλεσμα να κοιμόμαστε 5-6 ώρες και να είμαστε λειτουργικοί την επόμενη μέρα. 

Είναι έτσι ή επιβαρύνεται ο οργανισμός μας σταδιακά;

Είναι έτσι. 

Ο εγκέφαλος έχει πολύ μεγάλη πλαστικότητα. Αν λοιπόν του επιβάλεις να κάνει τη δουλειά που έκανε φυσιολογικά σε 7 ή 8 ώρες, πιέζεται, κάνει περισσότερο REM ύπνο και τα καταφέρνει. 

Βέβαια, εκείνο που βλέπουμε είναι ότι πολλές φορές τα σαββατοκύριακα που δεν έχεις μεγάλη πίεση, μπορεί να κοιμηθείς λίγο παραπάνω, έχει δηλαδή την τάση ο εγκέφαλος να ανακτήσει αυτό το χαμένο έδαφος.

Άρα το οκτάωρο είναι μύθος;

Ο οργανισμός συνηθίζει να κοιμάται και να είναι λειτουργικός στις ώρες που του προσφέρουμε ύπνο. 

Άλλοι αφήνουν τον εαυτό τους να κάνει τη νυχτερινή του δουλειά, την ταξινόμηση των πληροφοριών της μέρας δηλαδή, δίνοντάς του αρκετές ώρες και άλλοι τον πιέζουν να κάνει τη δουλειά πιο γρήγορα  και τα καταφέρνει ο καημένος και την κάνει.

Αν μια περίοδο κοιμόμαστε πολύ λίγο, ο οργανισμός μας θα βρει τρόπο να συμπληρώσει τις ώρες ύπνου που του λείπουν. 

Ένα πολύ συχνό φαινόμενο, ιδίως τα τελευταία αυτά δύσκολα χρόνια, είναι ότι την ώρα που ξαπλώνεις δεν μπορεί να σε πάρει ο ύπνος από τις ανησυχίες και τις αγωνίες.

Αυτό είναι το λάθος. 

Το ότι κάθεσαι και σκέφτεσαι την ώρα που πας για ύπνο. Αφού εκείνη τη στιγμή ο εγκέφαλος είναι κουρασμένος, είναι γεμάτος, άρα δεν θα βγάλεις άκρη. 

Αντίθετα, το πρωί μόλις ξυπνήσεις, θα σου έρθει  λύση εκεί που δεν την περιμένεις. 

Επομένως, λες στον εγκέφαλό σου να τα αφήσει όλα πίσω  

αύριο το πρωί θα βρεις τη λύση.

Ο διακοπτόμενος ύπνος είναι ένα ακόμα πρόβλημα. 

Μπορεί να ξυπνάς μέσα στη νύχτα και να μένεις ξάγρυπνος ή ξυπνάς πολύ νωρίς το πρωί και να μην μπορείς να ξανακοιμηθείς. 

Τα φαινόμενα αυτά είναι πιο έντονα τα τελευταία χρόνια;

Πράγματι, τα τελευταία χρόνια  ξυπνάμε μέσα στη νύχτα,  έχουμε δίπλα μας το ρολόι και  το κοιτάμε κάθε τόσο, λέγοντας πω πω, δεν κοιμήθηκα και μου μένουν μόνο τέσσερις ώρες να κοιμηθώ, μου μένουν μόνο τρεις ώρες. 

Όταν πηγαίνεις κάπου ουδέτερα το μυαλό σου και αν ο οργανισμός σου έχει ανάγκη από ύπνο, τότε κοιμάσαι.

Με το κινητό ή με την τηλεόραση δεν αφήνουμε τον εγκέφαλό μας να χαλαρώσει και να πάει στο νεκρό σημείο για να κοιμηθεί. 

 

Ο λαγός είναι ένα ζώο που δεν έχει όπλα αμύνης, δεν έχει ούτε δόντια, ούτε κέρατα, ούτε νύχια, έχει μόνο τα πόδια του για να τρέχει. Επομένως, κοιμάται και είναι πάντα με τα αυτιά ανοιχτά, έτοιμος αν ακούσει έναν θόρυβο, να το βάλει στα πόδια. 

Κάπως έτσι είναι και οι άνθρωποι που κοιμούνται ενώ είναι σε ετοιμότητα, όπως μια μητέρα που πρέπει να ξυπνήσει σε λίγη ώρα για να θηλάσει πάλι. 

Υπάρχει σύνδεση μεταξύ ύπνου και παχυσαρκίας, πλην ομως δεν είναι άμεση. Απλώς κάποιοι λένε για να κοιμηθώ θέλω να έχω φάει. 

Υπάρχει μια τέτοια σύνδεση, γιατί γνωρίζουμε ότι όταν γεμίσει το στομάχι εκκρίνονται  ενδορφίνες, οι οποίες μας χαλαρώνουν, φέρνουν μια καταστολή. Κι έτσι, ορισμένοι τρώνε περισσότερο γιατί νιώθουν ότι αυτό τους ηρεμεί δηλαδή μέσω των ενδορφινών που εκκρίνονται από το γαστρεντερικό σύστημα. Κι έτσι παχαίνουν, δυστυχώς. 

Κάποιοι άλλοι βρίσκουν τις νυχτερινές ώρες μια καλή ευκαιρία να πάνε στο ψυγείο χωρίς να τους πάρει χαμπάρι κανείς

Η άσκηση και η διατροφή βοηθούν στον ύπνο;

Η άσκηση σίγουρα βοηθάει, και στην κατάθλιψη και το άγχος, ενώ ταυτόχρονα κουράζει και λιγάκι, οπότε όταν κουράζεσαι, θέλεις να κοιμηθείς. 

Γιατί εκτός από τις καθαρά εγκεφαλικές λειτουργίες, χρειάζεται και το σώμα την ευκαιρία να ξεκουραστεί.  

Όσο για τη διατροφή, δεν υπάρχουν τροφές που αποδεδειγμένα βοηθούν, εκτός από ορισμένα βότανα. Υπάρχουν όμως τροφές, οι οποίες ξέρουμε ότι είναι διεγερτικές.

Κάποιοι πίνουν καφέ, τσάι ή αναψυκτικά τύπου κόλα και μετά έχουν την απαίτηση να κοιμηθούν.

 

Η αϋπνία είναι ένα σύμπτωμα υποκειμενικό. Οι ερευνητές έχουν βρει κάποιους τρόπους να το αντικειμενοποιήσουν, π.χ. αν πέντε μέρες την εβδομάδα επί δύο εβδομάδες ξυπνήσει κανείς το πρωί και πει ότι δεν κοιμήθηκε καλά, θα θεωρηθεί ότι έχει πρόβλημα. Πρόκειται για κανόνες καθαρά εμπειρικούς, δεν είναι κάτι που όρισε η φύση, επομένως η αϋπνία παραμένει   κάτι εντελώς υποκειμενικό. 

Υπάρχουν άνθρωποι που κοιμούνται τέσσερις ώρες και μετά είναι μια χαρά. Επομένως δεν μετράει πόσες ώρες πραγματικά κοιμήθηκαν, αλλά τι αναφέρουν το πρωί. 

Και υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι μπορεί να έχουν κοιμηθεί πολλές ώρες και το πρωί να ξυπνάνε και να λένε δεν είμαι ευχαριστημένος από τον ύπνο μου, δεν έχω ξεκουραστεί.

Στις μέρες μας οι άνθρωποι  θέλουν σώνει και καλά να κοιμηθούν, ενώ ο εγκέφαλός τους δεν το θέλει, δεν το έχει ανάγκη. 

Και είναι δύσκολο να τους πείσεις ότι ο ύπνος είναι ανάγκη,

όπως η πείνα και η δίψα. 

Αν δεν πεινάς, δεν υπάρχει λόγος σώνει και καλά να φας, ή να πιεις αν δεν διψάς. 

Είναι κάτι που θα σου έρθει.

Αυτό έχει να κάνει κυρίως με τους ηλικιωμένους. 

Όσο μεγαλώνει κανείς, τόσο λιγότερες ώρες έχει ανάγκη να κοιμηθεί. 

Γιατί; Επειδή τα καινούρια ερεθίσματα είναι όλο και λιγότερα, επομένως δεν υπάρχει η ανάγκη τακτοποίησης και δημιουργίας νέων κατηγοριών. 

Οι κατηγορίες είναι σχεδόν δεδομένες από μία ηλικία και μετά. 

Αντίθετα το μικρό παιδί κοιμάται εννιά ή δέκα ώρες γιατί όλα τού είναι καινούρια και όλα πρέπει να τα φτιάξει από την αρχή, να δημιουργήσει κατηγορίες, έχει πολλά πράγματα να κάνει. 

Ενώ ο ηλικιωμένος σχεδόν τίποτα.

Επιπλέον οι ηλικιωμένοι συνήθως πέφτουν νωρίς για ύπνο, γιατί δεν έχουν τι να κάνουν. 

Έχουν ανία, όχι άνοια. 

Συνηθως λένε 

Ξύπνησα στις 4 το πρωί, δώσε μου ένα φάρμακο, γιατρέ. 

Γιατί να σου δώσω φάρμακο; 

Όσο έχεις ανοιχτά τα μάτια σου να προσπαθείς να μαθαίνεις, να έχεις εμπειρίες, τους απαντάω.

Είναι δύσκολο παρόλα αυτά να τους πείσεις οτι  ο οργανισμός τους 

δεν έχει ανάγκη τον ύπνο. 

Όπως όταν δεν θέλει το σώμα σου να φάει, κι εσύ το μπουκώνεις, έτσι θέλουν κι αυτοί να κοιμηθούν σώνει και καλά. 

Δεν υπάρχει λόγος.

Πότε συστήνεται η χρήση υπναγωγών; 

Τα υπναγωγά προκαλούν εθισμό; Έχουν παρενέργειες;

Ανθρωποι μέσης ηλικίας, δραστήριοι, που  έχουν υποχρεώσεις λένε 

πω πω δεν θα κοιμηθώ 

κι αυτό αρχίζει να γίνεται ένας ψυχαναγκασμός, μία ιδεοληψία, τότε δίνεται φαρμακευτική αγωγή. 

Όταν κάποιος βλέπει το κρεβάτι ως τόπο βασανιστηρίου και πάρει το υπναγωγό και δει ότι τον πιάνει, τότε μπορεί ακόμα και μόνο το ότι το έχει στο κομοδίνο του να του δίνει ασφάλεια και να κοιμάται ακόμα και χωρίς να το πάρει. 

Ευτυχώς, τα σύγχρονα υπναγωγά, οι βενζοδιαζεπίνες , δεν έχουν παρενέργειες και είναι απολύτως ασφαλή φάρμακα, εκτός αν τα πάρει κανείς σε πάρα πολύ μεγάλη δόση.

Σημερα χορηγουνται

Βενζοδιαζεπίνες και κάποια νεότερα φάρμακα που λέγονται Z-Drug, που ουσιαστικά πηγαίνουν στον ίδιο υποδοχέα, είναι βραχείας δράσης –ουσιαστικά σου δίνουν μια σπρωξιά και κοιμάσαι–  και φεύγουν γρήγορα από τον οργανισμό. 

Αυτά τα φάρμακα τα παίρνουμε π.χ. πριν από ένα υπερατλαντικό ταξίδι.

Σχετικά με τον εθισμό;

Όσο πιο βραχεία είναι η δράση του υπναγωγού, τόσο πιο γρήγορα κοιμάσαι και τόσο γρηγορότερα φεύγει η ουσία από τον οργανισμό, επίσης τόσο πιο εύκολα συνηθίζεται από τον οργανισμό. 

Πέρα από τα υπερβραχείας δράσης (Z-Drug), τα υπόλοιπα είναι αγχολυτικά, επομένως από τη στιγμή που μειώνεται το άγχος μπαίνει κανείς ευκολότερα σε ύπνο. 

Δεν τα συνηθίζει ο οργανισμός. 

Είναι τόσοι πολλοί  αυτοι που έχουν συνηθίσει να παίρνουν ένα χάπι κάθε βράδυ και να κοιμούνται, κι αυτό το ένα χάπι επί δέκα χρόνια δεν έχει γίνει δύο, ούτε τρία.

Η αϋπνία μπορει να αποτελεί σύμπτωμα της κατάθλιψης.

Σ αυτές τις περιπτώσεις, χορηγουνται βενζοδιαζεπίνες;

Πάμε στη λογική των αντικαταθλιπτικών, ώστε να αντιμετωπιστεί η αιτία.

Προσπαθουμε να είναι συγκεκριμένη η ώρα που παμε για υπνο.. 

Δεν, δινουμε λύση το βράδυ σε κάτι που μας απασχολεί.  

Δεν έχουμε το ρολόι δίπλα μας.

Συνελοντι ειπειν

ο καθένας έχει τον δικό του ρυθμό.

Έτσι ακριβώς. 

Δεν πιέζουμε τον εαυτό μας; τον αφήνουμε  να ζει φυσιολογικά, αυθόρμητα

Και τότε είναι όλα εντάξει.

Παυλος Σακκας. 

Ομοτιμος Καθηγητης ψυχιατρικης