Τον Νοέμβριο του 2023 έγινε το 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής που διοργάνωσε η Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής , υπό την αιγίδα του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών και του Υπουργείου Υγείας.
Κατ αρχας η Ομοιοπαθητικη ειναι μια πρακτική η οποία, όπως θα δούμε, δεν αναγνωρίζεται ως κλάδος της ιατρικής.
Εξετάζοντας την διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία καθίσταται σαφές ότι
δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία που να τεκμηριώνουν την αποτελεσματικότητα της ομοιοπαθητικής στην αντιμετώπιση οποιασδήποτε νόσου,
ενώ ο ίδιος ο μηχανισμός δράσης της δε συνάδει με τους αποδεδειγμένους βιοχημικούς μηχανισμούς.
Παμε να κανουμε μια πιο αναλυτική εξέταση στις αρχές και την αποτελεσματικότητα της πρακτικής, καθώς και στην θέση της στον δυτικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισής της από επίσημους φορείς στην Ελλάδα.
Το πρόσφατο ιστορικό δράσεων και υποστήριξης της ομοιοπαθητικής στην Ελλάδα
Η Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής
Το συνέδριο που αποτέλεσε την βάση για την κριτική που ασκήθηκε στον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών και το Υπουργείο Υγείας για υποστήριξη της ομοιοπαθητικής διοργανώθηκε από την Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής .
Ο οργανισμός ιδρύθηκε το 1971 και πλέον αποτελείται μόνον από γιατρούς οι οποίοι ασκούν παράλληλα την ομοιοπαθητική.
Στο πλαίσιο προσπάθειας προώθησης της ομοιοπαθητικής ως επιστημονικά τεκμηριωμένης πρακτικής, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την διαθέσιμη επιστημονική βιβλιογραφία όπως θα δούμε και στην συνέχεια του άρθρου, έχει διοργανώσει πολυάριθμα σεμινάρια και συνέδρια κατά το παρελθόν, ενώ έχει προσπαθήσει να εντάξει την ομοιοπαθητική και στο πλαίσιο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης.
Στην επίσημη σελίδα της Εταιρείας, μεταξύ άλλων, μπορούμε να βρούμε ένα τμήμα με αρθρογραφία εντός της οποίας εντοπίζονται σοβαροί ισχυρισμοί επιστημονικής φύσεως. Μεταξύ αυτών βρίσκονται άρθρα με ισχυρισμούς για επιρρέπεια στο AIDS λόγω εμβολιασμού, για θεραπεία παιδικών λοιμώξεων, μεταξύ άλλων ωτίτιδας και λαρυγγίτιδας, με ομοιοπαθητικά σκευάσματα και πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση καρκινικού νεφροβλαστώματος, κατόπιν εγχείρησης, με ομοιοπαθητική
παρά με χημειοθεραπεία.
Συγκεκριμένα, άρθρο το οποίο είναι μέχρι σήμερα δημοσιευμένο στην επίσημη σελίδα της Εταιρείας ισχυρίζεται ότι
το εμβόλιο Gardasil κατά του HPV περιέχει αλουμίνιο το οποίο λειτουργεί ως επικίνδυνη νευροτοξίνη και αποθηκεύεται και στον οργανισμό, κυρίως στον εγκέφαλο, προκαλώντας σωρεία σοβαρών προβλημάτων υγείας.
Ο ισχυρισμός περί πρόκλησης βλάβης από το αλουμίνιο στα εμβόλια του HPV, και άλλων εμβολίων, συνιστά έναν από τους πιο γνωστούς και διαδεδομένους ψευδο επιστημονικούς ισχυρισμούς.
Το αλουμίνιο που χρησιμοποιείται σε αυτά τα εμβόλια δεν είναι μεταλλικό αλλά βρίσκεται εντός άλλων στοιχείων σχηματίζοντας ειδικές ενώσεις που ονομάζονται ενισχυτικά (adjuvants).
Αυτές οι ενώσεις βοηθάνε στην ενίσχυση της δράσης του εμβολίου για να επιτευχθεί ισχυρή απάντηση του ανοσοποιητικού συστήματος με μικρότερη δόση του εκάστοτε εμβολίου.
Έχουν γίνει εκτεταμένες μελέτες που εξέτασαν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα αυτών των ενώσεων και μέχρι σήμερα η βιβλιογραφία δεν δείχνει κανένα κίνδυνο από την χρήση τους στα εμβόλια που κυκλφορορούν στο εμπόριο.
Αυτά τα αποτελέσματα μπορούμε να τα βρούμε μεταξύ άλλων σε επίσημους φορείς υγείας όπως το
Αμερικανικό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EMA).
Επίσης και οι δύο αυτοί φορείς έχουν ξεχωριστές αναφορές αποτελεσματικότητας και ασφάλειας για το Gardasil καθώς χωρίς αυτά τα στοιχεία ένα εμβόλιο δεν θα μπορούσε να εγκριθεί για χρήση στον γενικό πληθυσμό.
Ένα ακόμα παράδειγμα είναι άρθρο στην σελίδα της ΕΕΟΙ το οποίο παρουσιάζει την περίπτωση 50χρονης γυναίκας η οποία αρνήθηκε εγχείρηση για καρκίνο του μαστού και επέλεξε λήψη ομοιοπαθητικής αγωγής.
Σύμφωνα με την ομοιοπαθητικό Βενετία Βέργου-Μπαζαίου, η οποία υπογράφει το εν λόγω άρθρο, η ασθενής είχε κάνει βιοψία μετά από την οποία συστήθηκε εγχείρηση του δεξιού μαστού. Κατόπιν συζήτησης με την κ. Βέργου-Μπαζαίου η ασθενής αποφάσισε να μην χειρουργηθεί και, σύμφωνα με την αρθρογράφο, 3 χρόνια μετά ο όγκος της ασθενούς δεν ήταν εμφανής με ψηλάφηση, ενώ μέχρι εκείνη την εξέταση δεν κρίθηκε ότι υπήρχε λόγος για εγχείρηση.
Πέρα του ότι δεν δίνεται οποιο δήποτε σχετικό στοιχείο για να γίνει σαφές αν επρόκειτο για καλοήθη ή κακοήθη όγκο, αν η ασθενής έπαιρνε παράλληλα άλλη αγωγή και γιατί έγινε σύσταση για εγχείρηση, καμία μελέτη δεν έχει δείξει ότι οποιαδήποτε ομοιοπαθητική αγωγή μπορεί να καταστείλει την εξέλιξη καρκίνου του μαστού.
Ο εν λόγω ισχυρισμός μάλιστα ενέχει σοβαρό κίνδυνο, καθώς μπορεί να οδηγήσει ασθενείς στο να αρνηθούν συμβατικές αγωγές ή σωτήριες επεμβάσεις και να στραφούν στη χρήση μιας μη αποδεδειγμένης πρακτικής.
Αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα και υπάρχει πληθώρα αντίστοιχων άρθρων στην σελίδα της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής Ιατρικής. Επίσης, όπως θα δούμε στην συνέχεια, αυτές οι θέσεις δεν αποτελούν εξαίρεση καθώς και στο πρόγραμμα του συνεδρίου που έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 2023 είχαν προγραμματιστεί ομιλίες με ψευδοεπιστημονικούς ισχυρισμούς, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον ισχυρισμό περί πρόκλησης αυτισμού λόγω εμβολίων.
Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής δεν είναι η μόνη σχετική ένωση η οποία διεξάγει σεμινάρια αυτού του τύπου ή που δημοσιεύει άρθρα με σοβαρούς ιατρικούς ισχυρισμούς.
Ένα αντίστοιχο παράδειγμα είναι η Εθνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής Συνεργασίας, στην σελίδα της οποίας βρίσκουμε, μεταξύ άλλων, άρθρο του ψυχίατρου Βαγγέλη Ζαφειρίου ο οποίος διατείνεται πως:
Η ομοιοπαθητική είναι κατάλληλη για όλες τις ηλικίες και για τις πιο δυσκολοθεράπευτες παθήσεις όπως το άσθμα, οι αλλεργίες, τα συχνά κρυολογήματα στα παιδιά και τους ενήλικες, οι ημικρανίες, η κολίτιδα, το έλκος, οι φοβίες, η κατάθλιψη, η νευρογενής ανορεξία, το έκζεμα, η ψωρίαση, η δυσμηνόροια, άλλα γυναικολογικά προβλήματα.
Για την εικαζόμενη δράση της ομοιοπαθητικής σε σειρά ασθενειών μερικές από τις οποίες αναφέρονται και στην λίστα που παραθέτει ο κ. Ζαφειρίου στο άρθρο του, θα γίνει σχετική ανάλυση στην συνέχεια του άρθρου.
Οι ισχυρισμοί που έγιναν στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής
Το πρόγραμμα του συνεδρίου, το οποίο έλαβε χώρα στο Ίδρυμα Ευγενίδου στην Αθήνα, κάλυψε ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα θεματολογίας το οποίο, ωστόσο, όπως θα δούμε και στην συνέχεια του άρθρου, στερείται επιστημονικής τεκμηρίωσης.
Ορισμένα από τα θέματα που καλύφθηκαν είχαν περισσότερο προβληματικά σημεία, όπως η ομιλία του Κωνσταντίνου Δαρδαγιαννόπουλου ο οποίος ισχυρίστηκε ότι κατάφερε να θεραπεύσει τον εαυτό του από COVID-19 χρησιμοποιώντας ομοιοπαθητική αγωγή.
Καμία τυχαιοποιημένη, διπλά τυφλή κλινική μελέτη με χρήση placebo μέχρι σήμερα δεν έχει δείξει αποτελεσματικότητα κάποιου ομοιοπαθητικού σκευάσματος στην πρόληψη ή αντιμετώπιση της COVID-19.
Εντοπίσαμε μόνο μια τέτοια μελέτη στο περιοδικό Journal of Integrative Medicine1, η οποία εξέτασε 86 ασθενείς και δεν βρήκε στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ χρήσης του εξεταζόμενου ομοιοπαθητικού σκευάσματος και του φαινομένου placebo.
Ακόμα πιο σημαντικό προβληματισμό εγείρει η ομιλία του Κωνσταντίνου Φυτόπουλου στο συνέδριο, το θέμα της οποίας ήταν η ομοιοπαθητική θεραπεία αγοριού που βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού.
Πέρα της επιστημονικά αβάσιμης θέσης περί θεραπείας ατόμου που βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού μέσω ομοιοπαθητικής αγωγής, σε ανάρτηση του στο Facebook ο κ. Φυτόπουλος ισχυρίστηκε ότι ο αυτισμός του ασθενή ήταν πιθανότατα αποτέλεσμα εμβολιασμού:
Το Σάββατο 25 Νοεμβρίου, στις 18.30 με 19.00 στην Δορυφορική Αίθουσα στο Ιδρυμα Ευγενίδου στα πλαίσια του 19ου ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, θα παρουσιάσω περίπτωση αγοριού που ΕΞΕΡΧΕΤΑΙ μετά από Ομοιοπαθητική θεραπεία και δερματική θεραπευτική αντίδραση, από το ΦΑΣΜΑ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ στο οποίο εισήλθε πιθανότατα μετά από χορήγηση εμβολίου.
O ισχυρισμός ότι ο αυτισμός προκαλείται από εμβόλια αποτελεί ψευδοεπιστημονική θέση η οποία κυκλοφορεί επί δεκαετίες από μέλη του αντιεμβολιαστικού κινήματος και δεν έχει καμία επιστημονική βάση.
Η υποστήριξη του συνεδρίου από τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών, το Υπουργείο Υγείας και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Παρότι η διεξαγωγή του 19ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ομοιοπαθητικής, έλαβε ιδιαίτερα μεγάλες διαστάσεις δεν ήταν η πρώτη εκδήλωση της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής που είχε υποστήριξη από επίσημους φορείς. Συγκεκριμένα, με βάση τα ελεύθερα προσβάσιμα στοιχεία από την Διαύγεια, το 17ο και το 18ο συνέδριο έχουν γίνει υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας και του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών. Μάλιστα ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών εντάσσει τον οργανισμό στην λίστα επίσημων επαγγελματικών οργανισμών υγείας, ανάμεσα στην Ελληνική Εταιρεία Καρδιολογίας και την Ελληνική Ρευματολογική Εταιρεία.
Το γεγονός ότι ο Ιατρικός Σύλλογος έδωσε έγκριση για να γίνει το 19ο συνέδριο ομοιοπαθητικής υπό την αιγίδα του οδήγησε σε αντιδράσεις από πλειάδα μελών την επιστημονικής κοινότητας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την επιστολή διαμαρτυρίας του παθολόγου, και επιστημονικού συνεργάτη του FactReview, Παναγιώτη Χούπα στην οποία ανέφερε τα εξής:
Προς τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών
Αθήνα 28/11/2023
Αγαπητοί συνάδελφοι.
Από 24 έως 26 Νοεμβρίου 2023, έλαβε χώρα στην Αθήνα το 19° Πανελλήνιο Ομοιοπαθητικό συνέδριο, με τίτλο «Εξελίξεις στην Ομοιοπαθητική Εκπαίδευση – Εμπειρία μισού αιώνα». Σύμφωνα με τους διοργανωτές του, το συνέδριο αυτό τελούσε υπό την αιγίδα του ΙΣΑ.
Στην Περιοδική έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής Ιατρικής «Ομοιοπαθητικά Νέα» (φύλλο 53, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2023), ο Πρόεδρος της Εταιρείας κος Δημοσθένης Παπαμεθοδίου (Νευρολόγος, MSc), σε «άρθρο σύνταξης» (editorial), με αφορμή τη διοργάνωση του συνεδρίου αυτού, γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Η συμβολή αυτής της εξαιρετικά αποτελεσματικής ιατρικής μεθόδου (σημ. εννοεί την ομοιοπαθητική) στην θεραπεία ιογενών λοιμώξεων και επιδημιών εμπλουτίζεται με εργασίες που το αποδεικνύουν και στην πρόσφατη πανδημία. Η Διεθνής Ακαδημία Κλασικής Ομοιοπαθητικής δημοσίευσε πρόσφατα αναδρομική ανάλυση για την αποτελεσματικότητα της Ομοιοπαθητικής στην αντιμετώπιση του CoViD19. Απαιτείται εγρήγορση και αγωνιστική διάθεση από όλους μας ενάντια στην επιβολή της υπερβολικά κερδοφόρας αλλά και επικίνδυνης, όπως σταδιακά αποδεικνύεται, mRNA τεχνολογίας. Νέα σχέδια βλέπουν το φως της δημοσιότητας για εκ νέου υποχρεωτικό εμβολιασμό σε υγειονομικούς και ευπαθείς ομάδες κατά του κορωνοϊού και αντικατάσταση των υπαρχόντων εμβολίων με την νέα τεχνολογία.».
Σύμφωνα με το επίσημο πρόγραμμα του συνεδρίου, μεταξύ άλλων καταπληκτικών, υπήρχε και εισήγηση του συναδέλφου ψυχιάτρου κυρίου Κων/νου Φυτόπουλου με τίτλο «Ομοιοπαθητική θεραπεία αγοριού που εισήλθε στο φάσμα του αυτισμού». Λίγες μέρες νωρίτερα (Πέμπτη 23/11/2023 στη 1:00 π.μ), στο προφίλ του κυρίου συναδέλφου σε κοινωνικό δίκτυο, διαβάζουμε, γραμμένα από τον ίδιο, τα εξής: «Το Σάββατο 25 Νοεμβρίου, στις 18.30 με 19.00 στην Δορυφορική Αίθουσα στο Ίδρυμα Ευγενίδου στα πλαίσια του 19ου ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, θα παρουσιάσω περίπτωση αγοριού που ΕΞΕΡΧΕΤΑΙ μετά από Ομοιοπαθητική θεραπεία και δερματική θεραπευτική αντίδραση, από το ΦΑΣΜΑ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ στο οποίο εισήλθε πιθανότατα μετά από χορήγηση εμβολίου. Η αποτελεσματικότητα της Ομοιοπαθητικής πρακτικής… κ.λπ. κ.λπ.». Είναι άγνωστο, σε εμένα, αν τελικώς ο συγκεκριμένος συνάδελφος υποστήριξε δημοσίως, ενώπιον ακροατηρίου, τις απόψεις του αυτές, ωστόσο επιτρέψτε μου να θέσω τα παρακάτω ερωτήματα:
Πότε ακριβώς είχε θέσει ο ΙΣΑ υπό την αιγίδα του το συγκεκριμένο συνέδριο και με ποιο σκεπτικό; Ήταν ο ΙΣΑ ενήμερος για τις απόψεις των διοργανωτών και των εισηγητών σχετικά με σοβαρότατα θέματα που άπτονται της δημόσιας υγείας, όπως αυτό των εμβολίων; Ενστερνίζεται ο ΙΣΑ τις απόψεις αυτές; Αν όχι, θεωρεί ίσως ο ΙΣΑ ότι θα πρέπει να διαχωρίσει τη θέση του, έστω και εκ των υστέρων, και παρά το ότι σημαντική ζημία έχει ήδη ενδεχομένως προκληθεί από τους διατυπωθέντες υπαινιγμούς κατά των εμβολίων «υπό την αιγίδα του»;
Με ιδιαίτερη τιμή
Παναγιώτης Δ. Χούπας
Ιατρός με ειδικότητα Εσωτερικής Παθολογίας
Α.Μ ΙΣΑ: 039347
Αναφορικά με την παροχή αιγίδας του Υπουργείου Υγείας στο πιο πρόσφατο συνέδριο, όπως σημειώνεται στην αντίστοιχη δημοσίευση στη Διαύγεια, αλλά και μας επιβεβαίωσε εκπρόσωπος τύπου του Υπουργείου, η απόφαση υπογράφηκε από προηγούμενο Υπουργό, χωρίς να εκφράζει απαραιτήτως την τωρινή διοίκηση. Ανεξαρτήτως, όπως προαναφέραμε, εξετάζοντας αντίστοιχες αποφάσεις στην Διαύγεια, αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται τέτοιο συνέδριο υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας, γεγονός που δείχνει μια πιο διαχρονική και σταθερή υποστήριξη στην πρακτική της ομοιοπαθητικής.
Πέρα των προαναφερόμενων φορέων ωστόσο, ο οργανισμός που έχει στηρίξει επί σειρά ετών τα συνέδρια ομοιοπαθητικής που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής είναι το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, το οποίο όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια του άρθρου, ήταν και το πρώτο που εδραίωσε μεταπτυχιακό πρόγραμμα ομοιοπαθητικής το οποίο εν τέλει ακυρώθηκε το 2017.
Με σχετική αναζήτηση στα αρχεία της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιο παθητικής λοιπόν βλέπουμε ότι το 14ο, 15ο και 16ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής έγιναν υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Τα επιστημονικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα της ομοιοπαθητικής
Οι ισχυρισμοί για τον τρόπο λειτουργίας της ομοιοπαθητικής
Η βασική αρχή της ομοιοπαθητικής περιγράφεται από την φράση
“τα όμοια γιατρεύουν όμοια”
similia similibus curentur
την οποία διατύπωσε ο εμπνευστής της πρακτικής Samuel Hahnemann το 1796. Η εν λόγω ιδέα περιγράφει την εικαζόμενη ικανότητα ουσιών που προκαλούν συγκεκριμένα συμπτώματα μιας δεδομένης ασθένειας να μπορούν να θεραπεύσουν επίσης αυτά τα συμπτώματα σε ασθενείς εφόσον υποστούν ειδική κατεργασία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Allium Cepa ή κόκκινο κρεμμύδι, το οποίο όταν κόβεται προκαλεί δάκρυα και συνεπώς χορηγείται ως ομοιοπαθητικό σκεύασμα για την αντιμετώπιση ρινικής καταρροής και αλλεργικής ρινίτιδας.
Σ αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να τονίσουμε ότι η ομοιοπαθητική ως πρακτική αναπτύχθηκε σε μια περίοδο όπου οι γνώσεις για τα αίτια ανάπτυξης νόσων ήταν ιδιαίτερα περιορισμένες.
Συγκεκριμένα δεν ήταν γνωστή η ύπαρξη των παθογόνων μικροοργανισμών ή βασικοί μηχανισμοί δράσης φαρμάκων και σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκαν οι ιδέες για την λειτουργικότητα υπερβολικά αραιωμένων σκευασμάτων, οι οποίες έκτοτε δεν έχουν ανανεωθεί.
Η κατεργασία που περνάνε οι ουσίες που χρησιμοποιούνται για τέτοια σκευάσματα είναι η ομοιοπαθητική αραίωση σε συνδυασμό με “δυναμοποίηση” ή αλλιώς εφαρμογή έντονης δόνησης. Στο πλαίσιο της ομοιοπαθητικής, για την παρασκευή ενός ομοιοπαθητικού σκευάσματος, η εκάστοτε ουσία αραιώνεται επανειλημμένα σε διαδοχικά στάδια με ταυτόχρονη εφαρμογή δόνησης στο κάθε στάδιο η οποία “αποτυπώνει την ταυτότητα” της αρχικής ουσίας στο διάλυμα. Συγκεκριμένα, ορισμένα ομοιοπαθητικά φάρμακα διαφημίζουν συγκεντρώσεις της τάξης των 30C η οποία μεταφράζεται σε 1 μέρος της ενεργής ουσίας σε 10 εις την 60η μόρια διαλύτη, γεγονός που σημαίνει ότι στην πράξη δεν έχουμε ούτε ένα μόριο της αρχικής ουσίας στο τελικό διάλυμα.
Έχουν προταθεί διάφορες εικασίες ανά τα χρόνια για το πώς μπορεί ένα διάλυμα να μην έχει ούτε ένα μόριο της αρχικής ενεργής ουσίας αλλά να παρουσιάζεται ως λειτουργικό στην αντιμετώπιση οποιασδήποτε πάθησης, στο πλαίσιο της ομοιοπαθητικής.
Μια εκ των πιο γνωστών εικασιών, η οποία εξακολουθεί να χρησιμοποιείται από αρκετούς ομοιοπαθητικούς μέχρι σήμερα, είναι η “μνήμη νερού“. Αυτή η υπόθεση διατυπώθηκε και εξετάστηκε από τον ανοσολόγο Jacque Benveniste το 1988. O Benveniste, στην μελέτη που εξέδωσε στο περιοδικό Nature2, χρησιμοποίησε την διαδικασία της ομοιοπαθητικής αραίωσης σε διάλυμα ανθρώπινων αντισωμάτων μέχρι το σημείο όπου δεν υπήρχε πλέον ούτε ένα στο διάλυμα.
Στην συνέχεια, ισχυρίστηκε πως όταν έφερε έναν συγκεκριμένο τύπο λευκών αιμοσφαιρίων σε επαφή με το διάλυμα αυτά αντέδρασαν όπως θα αναμένονταν αν ήταν παρόντα αντισώματα.
Σύμφωνα λοιπόν με την υπόθεση της μνήμης νερού, τα μόρια του εκάστοτε διαλύτη κρατάνε τη διάταξη που είχαν όσο η ουσία του φαρμάκου ήταν μέσα στο διάλυμα, και αυτή η διάταξη προσομοιώνει τη δράση της ενεργής ουσίας χωρίς να χρειάζεται να είναι η ίδια μέσα στο διάλυμα.
Για ευκολότερη οπτικοποίηση και κατανόηση του προτεινόμενου μηχανισμού μπορείτε να δείτε το παρακάτω σχήμα.
Στην πραγματικότητα, τα μόρια ενός διαλύτη μπορούν να κρατήσουν την διάταξη που έχουν γύρω από το μόριο μιας διαλυμένης ουσίας αν αφαιρεθεί αυτό το μόριο, ωστόσο αυτή η διάταξη διατηρείται για απειροελάχιστο χρονικό διάστημα. Συγκεκριμένα, επόμενη μελέτη στο περιοδικό Nature3 η οποία εξέτασε τις αλληλεπιδράσεις των δεσμών που σχηματίζουν μόρια νερού μεταξύ τους, δείχνει ότι τέτοιου είδους διατάξεις μπορούν να μείνουν ανέπαφες για ορισμένα φεμτοδευτερόλεπτα ή αλλιώς τετράκις εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου. Ωστόσο, ακόμα και στην περίπτωση που οι εν λόγω διατάξεις παρέμεναν ανέπαφες για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, δεν υπάρχει κάποιος βιοχημικός μηχανισμός που θα επέτρεπε την προσομοίωση δράσης μιας άλλης χημικής ένωσης στον οργανισμό.
Η μελέτη του Benveniste εξετάστηκε αργότερα από μια σειρά επαναληπτικών μελετών45 που είχαν ως σκοπό να εξακριβώσουν την εγκυρότητα του μηχανισμού, τον οποίο δεν κατάφεραν να επιβεβαιώσουν μέχρι σήμερα.
Πέρα από την μνήμη νερού, έχουν υπάρξει και άλλες εικασίες για τον τρόπο λειτουργίας της ομοιοπαθητικής, όπως βιοχημικοί μηχανισμοί που δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα ή ακόμα και επιστράτευση αόριστων αναφορών στην κβαντομηχανική ως πιθανό μηχανισμό. Καμία εξ αυτών ωστόσο δεν έχει τεκμηριωθεί ως πραγματικός ή έστω πιθανός μηχανισμός δράσης της ομοιοπαθητικής μέσα από έγκριτες επιστημονικές μελέτες. 6
Η ανατροπή της ομοιοπαθητικής στο Ηνωμένο Βασίλειο
Εκτός από την χημική και βιολογική βασιμότητα της ομοιοπαθητικής, έχουν υπάρξει πολυάριθμες προσπάθειες ελέγχου τυχόν αποτελεσματικότητας της ομοιοπαθητικής σε ανθρώπους, σε πραγματικές συνθήκες. Ωστόσο, επειδή τέτοιες μελέτες παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία μεθοδολογίας και περιορισμών, η ερμηνεία τους απαιτεί προσεκτικές ανασκοπήσεις βιβλιογραφίας.
Γενικά, οι πιο αξιόπιστες μελέτες είναι αυτές με μεγάλα δείγματα συμμετεχόντων, τα οποία έχουν χωριστεί με τυχαιοποιημένο τρόπο σε διακριτές ομάδες, που είτε λαμβάνουν το πραγματικό είτε ένα εικονικό (placebo) φάρμακο, χωρίς να γνωρίζουν ούτε οι ασθενείς ούτε οι θεράποντες ιατροί ποιο λήφθηκε. Όπως θα δούμε όμως, καθώς αυτές οι μελέτες είναι οι πλέον απαιτητικές για να διεξαχθούν, η μεγάλη πλειοψηφία των σχετικών μελετών δεν εμπίπτει σε αυτά τα υψηλά στάνταρ.
Η πρώτη μοντέρνα ανασκόπηση της ομοιοπαθητικής σε θεσμικό επίπεδο, έλαβε χώρα από αρμόδια επιτροπή ειδικών του βρετανικού κοινοβουλίου το 2009-20107. Η ανασκόπηση διαπίστωσε ότι η θεωρητική βάση της πρακτικής είναι απίθανη, όπως προαναφέραμε, ωστόσο, επέλεξε να εξετάσει τελείως ανεξάρτητα τυχόν κλινική αποτελεσματικότητα8. Η επιτροπή εξέτασε χωριστά όλες τις διαθέσιμες βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις επί του θέματος, και διαπίστωσε ότι θετικά ευρήματα παρουσιάζονταν μόνο σε ορισμένους επιφανειακούς ελέγχους που δε λάμβαναν υπόψη την ποιότητα της εκάστοτε μελέτης.
Η πιο ενδελεχής και ποιοτική ανασκόπηση μέχρι τότε, είχε δημοσιευτεί το 2005 στο διακεκριμένο επιστημονικό περιοδικό The Lancet9, και έφτασε στο συμπέρασμα πως μόνο οι μικρότερες και χαμηλότερης ποιότητας μελέτες έτειναν να βρίσκουν σαφώς θετικά αποτελέσματα. Όταν λαμβάνονταν υπόψη αποκλειστικά οι πιο ποιοτικές μελέτες, η όποια ένδειξη αποτελεσματικότητας καθίστατο στατιστικά αβέβαιη, ενώ αντιθέτως παρέμενε υψηλό επίπεδο βεβαιότητας για τις συμβατικές αγωγές. Η ανασκόπηση συμπέρανε ότι τα ευρήματα είναι συμβατά με την αντίληψη ότι τα ομοιοπαθητικά προϊόντα παρουσιάζουν μόνο εικονική αποτελεσματικότητα στο πλαίσιο του καλά τεκμηριωμένου φαινομένου placebo, δηλαδή της υποκειμενικής αίσθησης του ασθενή ότι υπήρξε βελτίωση στην πάθησή του ακόμη και όταν λαμβάνει ένα πλήρως ανενεργό προϊόν10.
Συνολικά, η επιτροπή των ειδικών έφτασε στο εξής αρνητικό συμπέρασμα έναντι της ομοιοπαθητικής:
Παρέχοντας ομοιοπαθητικές υπηρεσίες στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (NHS) και επιτρέποντας την αδειοδότηση αντίστοιχων προϊόντων από τον Οργανισμό Φαρμάκων (MHRA) για τοποθέτηση σε φαρμακεία, η κυβέρνηση διατρέχει τον κίνδυνο να υποστηρίξει την ομοιοπαθητική ως αποτελεσματικό σύστημα ιατρικής. Για να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη, η επιλογή και η ασφάλεια των ασθενών, η κυβέρνηση δεν θα πρέπει να υποστηρίζει τη χρήση εικονικών θεραπευτικών πρακτικών, συμπεριλαμβανομένης της ομοιοπαθητικής. Η ομοιοπαθητική δεν θα πρέπει να χρηματοδοτείται από το NHS και ο MHRA θα πρέπει να σταματήσει να αδειοδοτεί ομοιοπαθητικά προϊόντα.
Εντός του 2010, και η Βρετανική Ιατρική Εταιρεία υπερψήφισε την αφαίρεση της ομοιοπαθητικής από το NHS, και η ασφαλιστική της κάλυψη άρχισε να εξαλείφεται. Το 2013, ο αρμόδιος βρετανικός θεσμός διαφημίσεων γνωμοδότησε ότι οι πωλητές ομοιοπαθητικών προϊόντων παραπλανούσαν το κοινό με ισχυρισμούς αποτελεσματικότητας και απέτρεπαν από την αναζήτηση όντως αποτελεσματικών και συχνά απαραίτητων θεραπευτικών πρακτικών.
Από το 2007 είχε προκληθεί κατακραυγή στο Ηνωμένο Βασίλειο με την παρατήρηση ότι ορισμένα πανεπιστήμια προσέφεραν και προπτυχιακά προγράμματα ομοιοπαθητικής. Ωστόσο, μέχρι το 2012 το σύνολο των εν λόγω προγραμμάτων είχε καταργηθεί, και σήμερα ο UCAS, βασικός φορέας αιτήσεων σε βρετανικά πανεπιστήμια, δεν εμφανίζει κανένα τέτοιο πρόγραμμα.
Το 2016, διαπιστώθηκε ότι το NHS της Αγγλίας εξακολουθούσε να δαπανά μερικά εκατομμύρια λίρες για την κάλυψη της ομοιοπαθητικής, οπότε το 2017, η κάλυψη απαγορεύτηκε πλήρως καθώς κρίθηκε ότι αυτή αποτελούσε κακοδιαχείριση πόρων. Η Βρετανική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής μήνυσε το NHS γι’ αυτήν του την απόφαση, αλλά το 2018, το Ανώτατο Δικαστήριο της Βρετανίας δικαίωσε το NHS. Αυτή η απόφαση αφορά με άμεσο τρόπο ειδικά την Αγγλία, αλλά επίσης η Ουαλία και η Βόρεια Ιρλανδία έχουν πλέον διακόψει πλήρως τη χρηματοδότηση της πρακτικής. Μόνο στη Σκωτία 5 από 14 τοπικά συμβούλια καλύπτουν ακόμη την ομοιοπαθητική, και τέτοιες υπηρεσίες χορηγούνται κυρίως σε ένα τοπικό κέντρο με εξειδίκευση εναλλακτικής ιατρικής.
Το 2021 ανακλήθηκε και η επαγγελματική πιστοποίηση μιας ακόμη βρετανικής “Εταιρείας Ομοιοπαθητικών (SoS)”, μετά από καταγγελίες για αντιεπιστημονικές πρακτικές. Κεντρικό ρόλο έπαιξε η προώθηση της “θεραπείας CEASE” από την SoS, που υποτίθεται ότι “εξάλειφε τον αυτισμό” ο οποίος “είχε προκληθεί από προηγούμενο εμβολιασμό”. Πλέον, η πρακτική CEASE έχει καταδικαστεί και από άλλους θεσμούς σε Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία και Καναδά. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι η υποτιθέμενη σύνδεση εμφάνισης φάσματος αυτισμού με εμβολιασμούς, έχει καταρριφθεί εδώ και πολλά χρόνια στην επιστημονική κοινότητα11, και προς το παρόν, δεν υπάρχει καμιά τεκμηριωμένη θεραπεία, παρά μόνο πρακτικές διαχείρισης12. Επίσης, χρειάζεται να αναφερθεί ότι οι προτάσεις “ίασης αυτισμού” θεωρούνται αμφιλεγόμενες, καθώς σημαντικό μέρος του φάσματος αυτισμού μπορεί να θεωρηθεί φυσική νευρο-ποικιλομορφία, και χαρακτηριστικά, η μεγάλη πλειοψηφία των εν λόγω ατόμων εμφανίζεται να αρνείται μια πρόταση “ίασης”.
Κατά της κλινικής χρησιμότητας της ομοιοπαθητικής είναι και η τοποθέτηση άλλων αναγνωρισμένων βρετανικών θεσμών, όπως της Βασιλικής Φαρμακευτικής Εταιρείας. Το Cancer Research UK, το μεγαλύτερο ανεξάρτητο ίδρυμα έρευνας καρκίνου διεθνώς, τονίζει ότι η πρακτική δεν παρουσιάζει κανένα αξιόπιστο επιστημονικό δεδομένο για την πρόληψη ή θεραπεία καρκίνου, και οι καρκινοπαθείς μπορεί να κινδυνεύσουν αν σταματήσουν την καθιερωμένη αγωγή τους για μια αναπόδεικτη. Όντως, δύο αναλύσεις13 που εξέτασαν για 5 χρόνια τις πορείες εκατοντάδων καρκινοπαθών που έκαναν χρήση εναλλακτικών έναντι συμβατικών πρακτικών, διαπίστωσαν ότι η θνητότητα ήταν 2 φορές υψηλότερη στην πρώτη περίπτωση14.
Η νέα στάση του δυτικού κόσμου απέναντι στην ομοιοπαθητική
Εκτός του Ηνωμένου Βασιλείου, η άλλη πιο ενδελεχής πρόσφατη ανασκόπηση της πρακτικής, διεξήχθει από το Εθνικό Συμβούλιο Υγείας και Φαρμακευτικής Έρευνας της Αυστραλίας (NHMRC) το 2010-201515. Η ανασκόπηση αυτή έλαβε υπόψη παροχή στοιχείων από όλες τις προηγούμενες συστηματικές ανασκοπήσεις βιβλιογραφίας, γνωμοδοτήσεις θεσμών, και υποστηρικτών της ομοιοπαθητικής, και έφτασε παρομοίως στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν αξιόπιστα στοιχεία για την αποτελεσματικότητά της για οποιαδήποτε πάθηση. Όπως τόνισε το NHMRC στα συμπεράσματά του:
Η ομοιοπαθητική δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για τη θεραπεία παθήσεων υγείας που είναι χρόνιες, σοβαρές ή θα μπορούσαν να γίνουν σοβαρές. Τα άτομα που επιλέγουν την ομοιοπαθητική μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία τους εάν απορρίψουν θεραπείες για τις οποίες υπάρχουν καλά στοιχεία για την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους.
Ωστόσο, υποστηρικτές της ομοιοπαθητικής αμφισβήτησαν τα συμπεράσματα του NHMRC. Το 2017 κατατέθηκε σχετική καταγγελία για τον τρόπο διεξαγωγής της ανασκόπησης στον αρμόδιο Αυστραλιανό Συνήγορο του Πολίτη, ο οποίος τελικά γνωμοδότησε για το ζήτημα το 2023. Ο Συνήγορος δεν έφτασε σε κανένα αρνητικό συμπέρασμα για την ανασκόπηση ή το NHMRC, παρά μόνο παρέθεσε κάποιες προτάσεις για βελτίωση της δημόσιας επικοινωνίας του NHMRC.
Πιθανόν γι’ αυτόν τον λόγο, από το 2020 έχει καταργηθεί η αρχική σελίδα όπου είχε αναρτηθεί η έκθεση του NHMRC, και δημοσιεύτηκε η πιο πρόσφατη έκδοση, η οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και ένα ξεχωριστό έγγραφο συνηθισμένων ερωταπαντήσεων. Σε αυτό το έγγραφο, το NHMRC εξήγησε και εκλαϊκευμένα ότι έλαβε υπόψη μόνο μελέτες με τουλάχιστον 150 συμμετέχοντες, καθώς έχει διαπιστωθεί ευρύτερα στη βιβλιογραφία ότι οι μικρότερες μελέτες τείνουν να υπερεκτιμούν σημαντικά την αποτελεσματικότητα της εκάστοτε πρακτικής16.
Σε αυτό το έγγραφο, ο NHMRC εξήγησε και παρανοήσεις γύρω από την λεγόμενη «ελβετική έκθεση ομοιοπαθητικής». Το 1998-2005, η ελβετική κυβέρνηση διεξήγαγε αξιολόγηση 5 συμπληρωματικών και εναλλακτικών πρακτικών, συμπεριλαμβανομένης της ομοιοπαθητικής. Για την τελευταία, βασικά σημεία αξιολόγησης συνιστούσαν η προαναφερόμενη ενδελεχής ανασκόπηση του 2005, καθώς και μία άλλη ανασκόπηση που δημοσιοποιήθηκε το 2006, η οποία αντιθέτως έφτασε σε θετικά συμπεράσματα17. Ωστόσο, η ανασκόπηση του 2006, σε αντίθεση με του 2005, δεν εστίασε στις πιο ποιοτικές μελέτες. Εξετάζοντας συνολικά τα στοιχεία, η Ελβετική κυβέρνηση αποφάσισε το 2005 την παύση ασφαλιστικής κάλυψης της ομοιοπαθητικής.
Αυτή η απόφαση ανακλήθηκε το 2011, παρά την αντίθετη γνωμοδότηση μιας ακόμη επιστημονικής επιτροπής, λόγω της δημοφιλίας της ομοιοπαθητικής και ενός σχετικού δημοψηφίσματος το 2009. Είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι η επίμαχη δημοφιλία που παρατηρείται σε ορισμένες χώρες συνιστά κοινωνικο-ψυχολογικό φαινόμενο που έχει μελετηθεί ενδελεχώς, και δεν αφορά το επίπεδο των αποδεικτικών στοιχείων18. Για παράδειγμα, και η αστρολογία εξακολουθεί να παρουσιάζει δημοφιλία σε πολλές χώρες, παρότι έχει καταρριφθεί ενδελεχώς εδώ και δεκαετίες.
Το 2017 δημοσιεύτηκε και η θέση στο θέμα του Επιστημονικού Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Ακαδημιών (EASAC)19. Στον επίμαχο θεσμό ανήκουν 25 εθνικές επιστημονικές ακαδημίες, συμπεριλαμβανομένης και της Ακαδημίας Αθηνών. Στα τελικά συμπεράσματα του EASAC, αναφέρεται μεταξύ άλλων:
Οποιαδήποτε ισχυριζόμενη αποτελεσματικότητα ομοιοπαθητικών προϊόντων σε κλινική χρήση μπορεί να εξηγηθεί από το φαινόμενο placebo ή να αποδοθεί σε κακό σχεδιασμό μελετών, τυχαία μεταβολή της πάθησης, τάση επιστροφής στο μέσο όρο ή επιλεκτική δημοσίευση αποτελεσμάτων. […]
Η ομοιοπαθητική εγείρει ζητήματα ανησυχίας για την ορθή ενημέρωση και συναίνεση των ασθενών, εάν οι επαγγελματίες υγείας συστήνουν προϊόντα που γνωρίζουν ότι είναι βιολογικά αναποτελεσματικά.
Υπάρχουν επίσης πιθανές ανησυχίες για την ασφάλεια των ομοιοπαθητικών σκευασμάτων, λόγω της ανεπαρκούς παρακολούθησης των μεθόδων παραγωγής τους, και απαιτείται μεγαλύτερη προσοχή στον ποιοτικό έλεγχο και την αξιολόγηση των ανεπιθύμητων ενεργειών τους. […]
Η προώθηση και η χρήση ομοιοπαθητικών προϊόντων ενέχει σημαντικούς κινδύνους. Πρώτον, καθυστερώντας την αναζήτηση άλλης τεκμηριωμένης ιατρικής φροντίδας ή, ακόμη χειρότερα, αποτρέποντας πλήρως την αναζήτηση. Δεύτερον, υπονομεύοντας γενικότερα την εμπιστοσύνη των ασθενών και του κοινού στη φύση και την αξία των επιστημονικών στοιχείων για τη λήψη αποφάσεων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και άλλων κοινωνικών προτεραιοτήτων. […]
Το EASAC συστήνει:
Θα πρέπει να υπάρχει συνεπής ρυθμιστική απαίτηση για ισχυρισμούς αναφορικά με την αποτελεσματικότητα, ασφάλεια και ποιότητα όλων των φαρμακευτικών προϊόντων ώστε να βασίζονται σε επαληθεύσιμα και αντικειμενικά στοιχεία, σε αναλογία με τους ισχυρισμούς που διατυπώνονται. Η ανάγκη για ισχυρά δεδομένα ισχύει τόσο για ιατρικά όσο και για κτηνιατρικά προϊόντα. Ελλείψει τέτοιων ισχυρών και επαληθεύσιμων αποδεικτικών στοιχείων, ένα προϊόν δεν θα πρέπει να εγκρίνεται από τις εθνικές ρυθμιστικές υπηρεσίες με την ονομασία φαρμακευτικό προϊόν.
Οι προϋπολογισμοί του δημόσιου συστήματος υγείας υφίστανται αυξανόμενη πίεση. Τα συστήματα δημόσιας υγείας που βασίζονται στην τεκμηρίωση, δεν θα πρέπει να προσφέρουν αποζημίωση για ομοιοπαθητικά προϊόντα και υπηρεσίες εκτός εάν αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματικά και ασφαλή σε αυστηρούς ελέγχους.
Η σύνθεση των ομοιοπαθητικών προϊόντων θα πρέπει να επισημαίνεται με παρόμοιο τρόπο με άλλα προϊόντα υγείας που διατίθενται στο φαρμακείο ή αλλού. Δηλαδή, η τρέχουσα ειδική επισήμανση που επιτρέπεται για τα ομοιοπαθητικά προϊόντα θα πρέπει να αντικατασταθεί από μια απλή περιγραφή των συστατικών και των ποσοτήτων τους στο σκεύασμα.
Η διαφήμιση και η εμπορία ομοιοπαθητικών προϊόντων και υπηρεσιών πρέπει να ρυθμίζονται ώστε να είναι ακριβείς και σαφείς: οι διαφημιστικοί ισχυρισμοί που γίνονται για αποτελεσματικότητα και ασφάλεια δεν πρέπει να επιτρέπονται χωρίς αποδεικτικά και αναπαραγώγιμα στοιχεία.
Οι παραπάνω εξελίξεις έχουν προκαλέσει μια ευρύτερη αλλαγή στάσης απέναντι στην ομοιοπαθητική, σε ολοένα και περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Το 2018, η Ισπανία ανακοίνωσε ότι θα αντιμετωπίσει πολύπλευρα την διάδοση των ψευδοεπιστημών, από τις ιατρικές εταιρείες, έως την περίθαλψη και τις διαφημίσεις· το 2020 ακολούθησε και η πρώτη δικαστική ήττα της πρακτικής στην Ισπανία, με απόρριψη της αγωγής μιας ομάδας ομοιοπαθητικών έναντι επικριτών τους. Το 2019 η Γαλλία αποφάσισε την παύση της ασφαλιστικής κάλυψης της ομοιοπαθητικής εντός δύο ετών, παρά τη μεγάλη δημοφιλία της πρακτικής. Και παρομοίως, στις αρχές του 2024 η Γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να ανακλήσει την αντίστοιχη ασφαλιστική κάλυψη στο κοντινό μέλλον, παρότι επρόκειτο για την «ιστορική πατρίδα» της πρακτικής με ισχυρή κοινωνική, και ακόμη και παραδοσιακή νομοθετική υποστήριξη.
Αναφορικά με την ασφάλεια, το EASAC σημείωσε ότι ενώ συχνά θεωρείται ότι τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα δεν θα μπορούσαν να έχουν παρενέργειες λόγω του επιπέδου αραίωσής τους, αυτό δεν ισχύει πάντα. Μια πρόσφατη ανασκόπηση20 βρήκε ότι η αναφορά ανεπιθύμητων ενεργειών σε χρονική σύνδεση με ομοιοπαθητικά σκευάσματα ήταν συνηθισμένη, παρότι κατά κανόνα αυτές οι αναφορές δεν ήταν σοβαρές και εμφανίζονταν συχνότερα με αντίστοιχα συμβατικά φάρμακα. Ωστόσο, η βιβλιογραφία είναι αναλογικά περιορισμένη, και δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί συστηματικά το αν πιο ασυνήθιστα λαμβάνουν χώρα και σοβαρές παρενέργειες για τα χιλιάδες διαφορετικά ομοιοπαθητικά σκευάσματα.
Τα τελευταία χρόνια, σχετικές ανησυχίες έχουν δημιουργηθεί και στους αρμόδιους θεσμούς των ΗΠΑ21, καταρχάς με το εύρημα σοβαρών ιατρικών περιστατικών και θανάτων σε βρέφη σε σύνδεση με ομοιοπαθητικά προϊόντα πονόδοντου. Σε αρκετά περιστατικά η μονη εύλογη αιτιώδης σχέση μπορούσε να γίνει με τα επίμαχα σκευάσματα, και το 2017 ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) ανακοίνωσε ότι σε κάποιες περιπτώσεις είχε βρεθεί πολύ μεγαλύτερη συγκέντρωση του δυνητικά θανατηφόρου δηλητηρίου μπελαντόνα απ’ όση αναγραφόταν στις συσκευασίες των προϊόντων.
Έπειτα, στα τέλη του 2023, ο FDA επεσήμανε τον αυξημένο κίνδυνο μη ελεγμένων προϊόντων για τα μάτια, καθώς αυτή η οδός χορήγησης παρακάμπτει βασικές άμυνες του οργανισμού. Ειδικά για τέτοια ομοιοπαθητικά προϊόντα, ο FDA ανακοίνωσε ότι πρέπει να καταργηθούν από την αγορά. Αυτή η επισήμανση ακολούθησε σειρά σοβαρών περιστατικών λοιμώξεων και τυφλώσεων λόγω μη εγκεκριμένων προϊόντων, με αντίστοιχες ανακλήσεις προϊόντων και εποπτείες εργοστασίων.
Το Εθνικό Κέντρο Συμπληρωματικής Ιατρικής των ΗΠΑ (NCCIH), επιβεβαιώνει και αυτό την προβληματική αποδεικτική βάση της ομοιοπαθητικής, και για την ασφάλειά της σημειώνει παρομοίως ότι συγκεκριμένα προϊόντα μπορεί να περιλαμβάνουν σημαντικές ποσότητες ενεργών στοιχείων που γίνεται να προκαλέσουν παρενέργειες ή αλληλεπιδράσεις με συμβατικά φάρμακα.
Συστηματικές στρεβλώσεις στη βιβλιογραφία υπέρ της ομοιοπαθητικής
Μια από τις βασικές δημοσιεύσεις που επικαλούνται οι υποστηρικτές της ομοιοπαθητικής, συνιστά μια ανασκόπηση του 201422 ειδικά για την εξατομικευμένη ομοιοπαθητική, που φαινομενικά εντόπισε στατιστικά σημαντική αποτελεσματικότητα της πρακτικής.
Στην επιστημονική κοινότητα, ένας από τους παράγοντες που εξηγούν τα όποια θετικά ευρήματα23, είναι η διαπροσωπική σχέση ιατρού και ασθενή που αποτελεί χαρακτηριστικό ειδικά τον εξατομικευμένων συνεδριών ομοιοπαθητικής, και οι ευρύτερες τεκμηριωμένες συμβουλές βελτίωσης του τρόπου ζωής που μπορεί να δοθούν σε αυτό το πλαίσιο. Αυτό ήταν και το εύρημα μιας κλινικής μελέτης του 2008 για την ρευματοειδή αρθρίτιδα, που έλεγξε τυχαιοποιημένα ακριβώς την παροχή διαπροσωπικής συνεδρίας, ανεξαρτήτως χορήγησης εξατομικευμένου ή μη ομοιοπαθητικού σκευάσματος24.
Με αυτή την εξήγηση συμπίπτουν τα ευρέως αρνητικά αποτελέσματα για τη μη εξατομικευμένη ομοιοπαθητική από την ίδια ερευνητική ομάδα του 2014, που δημοσιεύτηκαν το 201725. Η ανασκόπηση αυτή επιπλέον διαπίστωσε ότι ακόμη και μεταξύ των σχετικά πιο ποιοτικών μελετών, οι περισσότερες δεν παρουσίαζαν σημαντική αξιοπιστία. Από μικρή αποτελεσματικότητα που εκτιμόταν στο σύνολο των μελετών, όταν λαμβάνονταν υπόψη μόνο οι 3 μελέτες που μπορούσαν να θεωρηθούν αξιόπιστες, η αποτελεσματικότητα έπεφτε στο μισό και επιπλέον καθίστατο στατιστικά αβέβαιη. Σημαντικό ήταν ότι και στο σύνολο του δείγματος, όταν έγινε προσπάθεια να ληφθεί υπόψη η επιλεκτική δημοσίευση κυρίως των πιο επιτυχημένων μελετών, η αποτελεσματικότητα και πάλι μειωνόταν στο μισό και συνολικά καθίστατο αβέβαιη.
Όπως δείχθηκε σε ανεξάρτητη ανάλυση του 202226, το σύνολο της βιβλιογραφίας της ομοιοπαθητικής παρουσιάζει συστηματικές στρεβλώσεις, με μεγάλο μέρος των μελετών να μην εγγράφουν τα κριτήρια εξέτασής τους πριν τη δημοσίευσή τους ή να τα αλλάζουν εκ των υστέρων για πιο θετικά ευρήματα, καθώς και τάση για πολλές μελέτες να μη δημοσιεύονται ποτέ, οι οποίες πιθανότατα είχαν αρνητικά ευρήματα. Τέτοιου επιπέδου προβλήματα δε μπορούν να διορθωθούν αξιόπιστα με στατιστικό τρόπο, όπως επιχείρησαν οι ανασκοπήσεις του 2014 και 2017.
Όντως, επόμενη ανάλυση του 202327 εξέτασε 50 από τις πιο αναγνωρισμένες κλινικές μελέτες ομοιοπαθητικής, και διαπίστωσε ότι οι μισές περιλάμβαναν συνηθισμένα στατιστικά σφάλματα, και πολλές περιέγραφαν τα ευρήματά τους με θετικό τρόπο που δεν δικαιολογούνταν από τα στοιχεία τους. Επίσης, το συχνότερο κριτήριο εξέτασης αφορούσε υποκειμενικούς παράγοντες, με βάση αυτοαναφορές των ασθενών. Συνολικά, η ανάλυση περιέγραψε το πεδίο κλινικής έρευνας της ομοιοπαθητικής, ως κατάλληλο παράδειγμα για τον εντοπισμό πλασματικών αποτελεσμάτων σε πραγματικά επιστημονικά αντικείμενα.
Ανεξάρτητη ανάλυση του ίδιου έτους28, διαπίστωσε ότι η παρουσία σύγκρουσης συμφερόντων σε ανασκοπήσεις ευνοούσε τα συμπεράσματα υπέρ της ομοιοπαθητικής. Χαρακτηριστικά, οι βασικοί συντάκτες των ανασκοπήσεων του 2014 και 2017 είχαν δηλώσει σύνδεση και χρηματοδότηση από παράγοντες υποστήριξης της ομοιοπαθητικής, όπως η Βρετανική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής.
Παρομοίως, ήδη από το 2005 είχε βρεθεί πως οι μελέτες ομοιοπαθητικής που δημοσιεύονταν σε περιοδικά εναλλακτικών ιατρικών πρακτικών, εμφάνιζαν θετικά αποτελέσματα σε διπλάσιο βαθμό σε σχέση με αντίστοιχες δημοσιεύσεις σε παραδοσιακά επιστημονικά περιοδικά29.
Αυτές τις παρατηρήσεις συνοδεύουν τα τελευταία χρόνια ανακλήσεις ομοιοπαθητικών δημοσιεύσεων από επιστημονικά περιοδικά, συμπεριλαμβανομένης μιας αναξιόπιστης κλινικής δοκιμής για την κατάθλιψη, μιας προβληματικής ανασκόπησης της πρακτικής για την αντιμετώπιση της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) και ενός αβάσιμου άρθρου υποστήριξης της πρακτικής για την αντιμετώπιση της COVID-19. Είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι το τελευταίο άρθρο για την COVID-19 αναρτήθηκε με πρώτο συντάκτη τον Δημήτρη Καλλιαντά, ο οποίος εμφανίζεται σε προηγούμενα άρθρα και συνέδρια της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, και ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Κλασσικής Ομοιοπαθητικής Οδοντιατρικής (πέθανε το 2023).
Το ευρύτερο ιστορικό της ομοιοπαθητικής στην Ελλάδα και δηλώσεις επίσημων φορέων
Ερωτήσεις σε ΕΕΟΙ, Υπουργείο Υγείας και Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών
Απευθύναμε ερωτήσεις στην Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (ΕΕΟΙ) αναφορικά με την στάση της απέναντι στον εμβολιασμό, και το κατά πόσο η ίδια συνιστά τη χρήση ομοιοπαθητικών σκευασμάτων και για την αντιμετώπιση σοβαρών παθήσεων έναντι των συμβατικών πρακτικών. Ωστόσο, δεν λάβαμε καμιά συγκεκριμένη απάντηση, παρά μόνο τη θέση ότι «τα στενά πλαίσια μιας δημοσιογραφικής έρευνας δεν εξυπηρετούν τις προϋποθέσεις για επιστημονικά τεκμηριωμένο διάλογο σε θέματα που άπτονται της Δημόσιας Υγείας».
Όπως προαναφέραμε, δεν είναι η πρώτη φορά που το Υπουργείο Υγείας παρέχει αιγίδα στην Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής. Στη Διαύγεια εμφανίζονται άλλες δύο περιπτώσεις, τα έτη 2016 και 2019. Σημειώσαμε επίσης παλιότερες παραχωρήσεις αιγίδας σε συνέδρια βελονισμού, μια ακόμη ψευδοεπιστημονική πρακτική, με την οποία θα ασχοληθούμε αναλυτικότερα σε μελλοντικό άρθρο μας.
Εξετάζοντας το επίσημο έγγραφο παραχώρησης αιγίδας για το συνέδριο ομοιοπαθητικής του 2023, διαπιστώνουμε ότι ως οργανωτής εμφανίζεται το γραφείο ενημέρωσης του Υπουργείου Υγείας, ενώ ως υπογράφων ο πρώην υπουργός υγείας Θάνος Πλεύρης. Η απόφαση εκχώρησης αιγίδας λήφθηκε βάσει σχετικής εγκυκλίου του 2016, η οποία εξηγεί ότι η πράξη αυτή αναγνωρίζει το επιστημονικό έργο του αντίστοιχου φορέα και ενθαρρύνει την ανάπτυξη σχετικών εκδηλώσεων και δράσεων. Γράφεται ακόμη ότι η εκχώρηση αιγίδας λαμβάνει χώρα έπειτα από εξέταση αναλυτικής αίτησης, συμπεριλαμβανομένου του καταστατικού της εταιρείας και του προγράμματος του συνεδρίου της.
Απευθύναμε ερωτήσεις στο Υπουργείο Υγείας αναφορικά με την αιτιολόγηση υποστήριξης ενός συνεδρίου που προωθεί ψευδοεπιστημονικές και αντιεμβολιαστικές θέσεις, και ζητήσαμε επίσης τη θέση της νυν διοίκησης του Υπουργείου (ο κ. Πλεύρης αποχώρησε 9 μήνες πριν τη διεξαγωγή του συνεδρίου). Οι ερωτήσεις απευθύνθηκαν και επί διοίκησης Μιχάλη Χρυσοχοΐδη και επί διοίκησης Άδωνι Γεωργιάδη. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις, έπειτα από επανειλημμένη επικοινωνία με στελέχη του Υπουργείου, τελικά μας γνωστοποιήθηκε ότι το Υπουργείο δεν επιθυμούσε να παρέχει καμιά συνολική και επίσημη απάντηση στα ερωτήματά μας, και δε δέχθηκε να κατακρίνει αλλά ούτε να υπερασπιστεί τις προηγούμενες αποφάσεις χορήγησης αιγίδας.
Παράλληλα, απευθύναμε αντίστοιχα ερωτήματα στον άλλο φορέα που παρείχε αιγίδα, τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών (ΙΣΑ). Μας απάντησε ο πρόεδρος του Συλλόγου και νυν περιφερειάρχης Αττικής, Γιώργος Πατούλης, καθώς και ο αντιπρόεδρος του Συλλόγου, Φώτιος Πατσουράκος. Καταρχάς, μας παρέπεμψαν στο σχετικό δελτίο τύπου που εξέδωσαν, σύντομα μετά την ανοιχτή επιστολή του κ. Χούπα:
O Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών αναφορικά με σχόλια, για τη χορηγηθείσα – ήδη από τον Μάρτιο του 2023- αιγίδα του στο συνέδριο που έλαβε χώρα πρόσφατα στην Αθήνα με τίτλο «Εξελίξεις στην Ομοιοπαθητική Εκπαίδευση-Εμπειρία μισού αιώνα», οφείλει να διευκρινίσει τα ακόλουθα:
- Η χορήγηση αιγίδας δεν σημαίνει, άνευ άλλου τινός, υιοθέτηση κάθε επιστημονικής θέσης που θα διατυπωθεί στο πλαίσιο του συνεδρίου, απ΄ όπου αν αυτή διατυπώνεται.
- Πάγια θέση του ΙΣΑ είναι ότι τα επιστημονικά συνέδρια είναι ο χώρος όπου μπορεί να γίνεται εποικοδομητικός και γόνιμος επιστημονικός διάλογος. Αυτός είναι και ο λόγος που στο πλαίσιο των σκοπών του ενθαρρύνει τον επιστημονικό διάλογο και χορηγεί την αιγίδα του όταν πρόκειται για συνέδριο που διοργανώνεται από επιστημονικό φορέα.
- Ο ΙΣΑ έχει με κάθε ευκαιρία τονίσει ότι η ομοιοπαθητική όπως και κάθε εναλλακτική θεραπεία πρέπει να διενεργείται αποκλειστικά και μόνο από ιατρούς που έχουν εκπαιδευτεί επαρκώς. Και τούτο γιατί κάθε πράξη για θεραπευτικούς, διαγνωστικούς και προληπτικούς σκοπούς εμπίπτει στην έννοια της ιατρικής πράξης σύμφωνα με το άρθρο 1 του Ν.3418/2005.
Η ομοιοπαθητική αποτελεί μία συμπληρωματική θεραπευτική προσέγγιση, και τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα είναι νομοθετημένα ως γαληνικά από το 1994 και ως φάρμακα από το 2013.
Στην τηλεφωνική μας επικοινωνία, οι εκπρόσωποι του ΙΣΑ δήλωσαν επιπλέον ότι ο Σύλλογος δεν υποστηρίζει, αλλά ούτε και απορρίπτει την ομοιοπαθητική. Χαρακτηριστική ήταν και η δήλωση του κ. Πατσουράκου, ότι «δεν ρίχνουμε στον Καιάδα κανέναν συνάδελφο». Για τον ΙΣΑ, η παροχή αιγίδας υποδηλώνει μόνο την υποστήριξη του επιστημονικού διαλόγου και την ανταλλαγή σχετικών απόψεων.
Ερωτώμενοι ειδικά για τις αντιεπιστημονικές και αντιεμβολιαστικές θέσεις που έχουν συνδεθεί με τον ΕΕΟΙ, οι εκπρόσωποι δήλωσαν ότι ο ΙΣΑ έχει δώσει αγώνα για τα εμβόλια, και ότι από τη στιγμή που κάποια συγκεκριμένη θέση δεν τεκμηριώνεται επιστημονικά, όπως ότι η ομοιοπαθητική μπορεί να θεραπεύσει τον καρκίνο, ο ΙΣΑ είναι αντίθετος.
Πλέον απροσδόκητη όμως ήταν η δήλωση ότι το ΔΣ του ΙΣΑ αποφάσισε ομόφωνα να παραχωρήσει αιγίδα στο επίμαχο συνέδριο, χωρίς να έχει κατατεθεί κανένα συνεδριακό πρόγραμμα, ούτε να έχει υπάρξει η οποιαδήποτε εξέταση της ιστοσελίδας και των ευρύτερων θέσεων της ΕΕΟΙ. Για τον ΙΣΑ, αρκεί ότι η ΕΕΟΙ «είναι εγκεκριμένη επιστημονική εταιρεία από το κράτος, έχει πάρει άδεια από το πρωτοδικείο, και συμμετέχουν γιατροί στο ΔΣ της». Είναι σκόπιμο να σημειώσουμε ότι μια τέτοια πολιτική είναι ασυνήθιστη στην ιατρική και ακαδημαϊκή κοινότητα διεθνώς, και δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε καμία αντίστοιχη δημοσιευμένη πολιτική από οποιαδήποτε ιατρική εταιρεία.
Όσον αφορά τη νομική αναγνώριση της ΕΕΟΙ, σε επικοινωνία μας με αρμόδιο στέλεχος του Πρωτοδικείου Αθηνών, αυτή μας επιβεβαίωσε ότι η ΕΕΟΙ έχει υποβάλει το καταστατικό της ως σωματείο από το 1971, και στην αρχή του δηλώνει «επιστημονική εταιρεία». Συνηθίζεται ένας τέτοιος προσδιορισμός για ιατρικές εταιρείες, με παράδειγμα την Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία. Ωστόσο, στα σχετικά άρθρα του Αστικού Κώδικα δεν έχει προβλεφθεί ανάλογη ρύθμιση, συνεπώς, η παράθεση του όρου στο καταστατικό του εκάστοτε φορέα, δεν υποδηλώνει καμιά αντίστοιχη διαδικασία πιστοποίησης, αλλά πρόκειται για απλό αυτοπροσδιορισμό. Το στέλεχος του Πρωτοδικείου μας επιβεβαίωσε ότι αυτό ισχύει και στην προκειμένη περίπτωση.
Το 2014, το Υπουργείο Υγείας είχε συντάξει ένα προσχέδιο νόμου για τη θεσμοθέτηση των Επιστημονικών Ιατρικών Εταιρειών, όπου μεταξύ άλλων προβλέπονταν μόνο οι διεθνώς αναγνωρισμένες ειδικότητες ιατρικής. Ωστόσο, για άσχετους λόγους, αυτό το προσχέδιο δέχτηκε κριτική από τις εγχώριες ιατρικές εταιρείες, συμπεριλαμβανομένου του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου, και αποσύρθηκε. Το 2017 εμφανίζεται και απόρριψη νέας νομοθετική πρότασης, αυτήν τη φορά από τον ΙΣΑ, για τη σύσταση εποπτικού φορέα που μεταξύ άλλων θα οργάνωνε τις ιατρικές εταιρείες.
Συνεπώς, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει επίσημη κρατική πιστοποίηση των σχετικών εταιρειών. Πάντως, σε αντίθεση με την ιστοσελίδα του ΙΣΑ, τόσο στο λήμμα της ιστοσελίδας του Υπουργείου Υγείας με τις βασικότερες εγχώριες ιατρικές εταιρείες, όσο και στο πληρέστερο αρχείο της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, δεν εμφανίζεται καμιά εταιρεία εναλλακτικής ιατρικής, συμπεριλαμβανομένης της ομοιοπαθητικής.
Προβληματική η θέση της ομοιοπαθητικής και στην Ελλάδα
Το 2006, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ενέκρινε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών αναφορικά με ομοιοπαθητικά προϊόντα, το οποίο προώθησε μεταξύ άλλων και η ΕΕΟΙ. Ωστόσο, η απόφαση καταδικάστηκε από τον ΙΣΑ το 2007:
Με αφορμή την αντικατάσταση από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων της Υπουργικής Απόφασης, 11027/Β7 (ΦΕΚ 575/τ.Β’ 12.5.2003) που εγκρίνει Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τίτλο:
«ΟΛΙΣΤΙΚΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ» (Δημοσίευση Φ.Ε.Κ. 1912/29.12.2006) το Δ.Σ. του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών έχει να παρατηρήσει τα κάτωθι:
Αυτού του τύπου Υπουργικές Αποφάσεις αγνοούν ότι η άσκηση της Ομοιοπαθητικής δεν έχει αναγνωριστεί ως επίσημη Ιατρική Ειδικότητα στην Ελλάδα και ότι το Υπουργείο Υγείας και Κοιν. Αλληλεγγύης δεν έχει ανοίξει το διάλογο που ζητούν οι Ιατρικοί Φορείς για διευθέτηση του ανοικτού αυτού ζητήματος.
Δημιουργούν περαιτέρω σύγχυση, υποβάλλουν δε σε οικονομική δαπάνη ιατρούς για μεταπτυχιακό τίτλο που δεν αναγνωρίζεται από την επίσημη Πολιτεία και την Ιατρική Κοινότητα.
Προκαλεί εντύπωση ότι ορίζεται εκπαιδευτικός φορέας που ουδεμία σχέση έχει με την παροχή υπηρεσιών υγείας και την ιατρική επιστήμη.
Ως εκ τούτου τίθεται ζήτημα επανεξέτασης της συγκεκριμένης Υπουργικής Απόφασης και ανάκλησή της.
Η θεσμοθέτηση τέτοιου προγράμματος σπουδών δέχτηκε επίσης κριτική από μέρη του κοινού και ορισμένα ΜΜΕ. Ωστόσο, το πρόγραμμα συνέχισε για μερικά χρόνια, μέχρι που αναστάλθηκε από την σύγκλητο του Πανεπιστημίου Αιγαίου με αποφάσεις του 2012 και 2013. Ρωτήσαμε το Πανεπιστήμιο Αιγαίου για τα ακριβή αίτια της κατάργησης του προγράμματος, και εκπρόσωπός του μας απάντησε ότι η κατάργηση αφορούσε ανεπαρκές ενδιαφέρον από σπουδαστές.
Είναι σκόπιμο να σημειωθεί πάντως ότι οι αποφάσεις συμπέφτουν χρονικά και με τις καταργήσεις αντίστοιχων πανεπιστημιακών προγραμμάτων στο Ηνωμένο Βασίλειο, που προαναφέραμε. Επίσης, παρατηρούμε ότι μέχρι το 2012 τα συνέδρια της ΕΕΟΙ λάμβαναν και την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κάτι που δεν επαναλήφθηκε τα επόμενα χρόνια.
Παρά την αρνητική στάση του ΙΣΑ στο ζήτημα του μεταπτυχιακού, περί τη μία δεκαετία μετά, επέλεξε για πρώτη φορά να παράσχει αιγίδα σε συνέδριο ομοιοπαθητικής της ΕΕΟΙ. Έτσι το 2016, 24 ιατροί μέλη του ΙΣΑ απέστειλαν ανοιχτή επιστολή διαμαρτυρίας στην διοίκησή του, κάνοντας λόγο για «μεσαιωνικές πρακτικές». Όπως επισημάνθηκε, ήδη από το 1996 ο τότε πρόεδρος του ΙΣΑ, είχε αρνηθεί να συμμετάσχει σε τηλεοπτική εκπομπή μαζί με ομοιοπαθητικό. Η επιστολή αναφέρει μεταξύ άλλων:
Η Ομοιοπαθητική δεν αποτελεί αναγνωρισμένη ιατρική ειδικότητα και κανένας από τους νόμους της δεν έχει επιστημονικό έρεισμα και δεν συμβαδίζει με την ιατρική. Είναι κρίμα η ιατρική του 21ου αιώνα να γυρνάει πίσω στην μεθοδολογία της ιατρικής του Μεσαίωνα και να ασπάζεται τις δοξασίες του Hahnemann. Οι εναλλακτικές θεραπείες, όσο και να προσπαθούν να τις ντύσουν με επιστημονικό περικάλυμμα, παραμένουν οι ίδιες μεσαιωνικές και παγανιστικές πρακτικές. Έχετε διαβάσει τα materialmedica (ομοιοπαθητικές φαρμακολογίες) να δείτε τι θεραπεύει η Ομοιοπαθητική και πώς; Γνωρίζετε ότι μεταξύ των ομοιοπαθητικών φαρμάκων συμπεριλαμβάνονται και τα αηδή “νοσώδη” (εκχυλίσματα καρκινικών ιστών, εκκρίσεις γονοκοκκικής ουρηθρίτιδας, φυματιωδών σπηλαίων κ.τ.λ.); Ξέρετε ότι ισχυρίζονται πως μπορούν να θεραπεύσουν ακόμα και την ζήλεια με ομοιοπαθητικά φάρμακα; (George Vithoulkas, Classical Homeopathy for Anxiety & Jealousy. Groma Publishers Baar, Switzerland, 2004, p. 47-48).
‘Oσο περισσότερα διαβάζει κανείς γι’ αυτήν την περίφημη Ομοιοπαθητική, τόσο περισσότερο εκπλήσσεται που την ασπάζονται επιστήμονες και ακόμα περισσότερο εκπλαγήκαμε εμείς ως γιατροί που διαπιστώσαμε ότι ο Ι.Σ.Α. έθεσε συνέδριο υπό την αιγίδα του.
Η αδιαφορία και η επικρότηση των ψευδοεπιστημών ενισχύει την γιγάντωσή τους η οποία μετά δύσκολα γκρεμίζεται.
Ο Ι.Σ.Α. έχει χρέος να προστατεύει όχι μόνο τον πληθυσμό από ψευδοεπιστήμες (εναλλακτικές θεραπείες) αλλά και την ίδια την επιστήμη και την αλήθεια. Θα έπρεπε λοιπόν με ανακοινώσεις του να ενημερώνει τον κόσμο. Μία προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση έγινε το 1997 όπου ορίστηκε επιτροπή για να μελετήσει και να βγάλει πορίσματα γι’ αυτές. Μετά από σχετική μελέτη την οποία παραθέτουμε, οι εναλλακτικές θεραπείες χαρακτηρίστηκαν ως ΑΝ.ΘΕ.Μ (Ανορθόδοξες Θεραπευτικές Μέθοδοι). Επισυνάπτουμε την δημοσίευση αυτής της μελέτης καθώς και την δημοσίευση του τότε Προέδρου του Ι. Σ. Α. Κων. Οικονόμου το 1996, o οποίος, όταν εκλήθη να συμμετάσχει σε τηλεοπτική εκπομπή στην οποία θα συμμετείχε και ομοιοπαθητικός, αρνήθηκε να λάβει μέρος επί της βάσεως ότι <<…η Ομοιοπαθητική δεν αποτελεί επιστήμη και κατά συνέπεια ο όποιος εκπρόσωπός της δεν είναι επιστήμων…>>.
Παρακαλούμε τον Ι.Σ.Α. να μην θέτει το κύρος της επιστημονικότητάς του υπό αμφισβήτηση και να μην υποβαθμίζει τις επιστημονικές γνώσεις που αποκτήθηκαν με τεράστια συστηματική μελέτη και ερευνητική εργασία και που οδήγησαν στα εκπληκτικά επιτεύγματα της σύγχρονης Ιατρικής.
Η επόμενη μεγάλη εξέλιξη ήρθε τον Μάρτιο του 2018, όταν η εφημερίδα «Τα Νέα της Κυριακής» αποκάλυψε ότι το Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας (ΚΕΣΥ), είχε απορρίψει κατηγορηματικά την αναγνώριση της ομοιοπαθητικής ως επιστημονική πρακτική, και συνιστούσε την προσωρινή αναστολή του ιατρικού επαγγέλματος για όσους ιατρούς επέλεγαν να ασκούν την ομοιοπαθητική:30
Η Ομοιοπαθητική δεν συνιστά ιατρικά ούτε φαρμακευτικά θεραπευτική επιστημονική μεθοδολογία και πρακτική, δεν είναι ισότιμη ούτε συμπληρωματική της Ιατρικής Επιστήμης, δεν συνιστά ούτε καν “εναλλακτική ιατρική”.
Οι ιατροί, οδοντίατροι και οι μη ιατροί που επιθυμούν να ασκούν την ομοιοπαθητική μπορούν να την πιστοποιούν μόνο μέσω των διαφόρων Ελληνικών οργανώσεων Ομοιοπαθητικής, στις οποίες είναι εγγεγραμμένοι ως μέλη. Η Ομοιοπαθητική μπορεί να έχει κρατική κατοχύρωση μόνο ως επαγγελματική πρακτική με άδεια ασκήσεως επαγγέλματος από το Υπουργείο Εμπορίου.
Στον τίτλο επαγγέλματος Ομοιοπαθητικής δεν θα πρέπει να αναφέρονται οι προσδιοριστικοί όροι ”εναλλακτική ιατρική”, “θεραπευτική, “ιατρική πράξη/πρακτική” κι άλλοι σχετικοί ιατρικοί (ένας τέτοιος τίτλος θα μπορούσε να είναι “Ομοιοπαθητική Πρακτική”). Στον τίτλο επαγγέλματος Ομοιοπαθητικής θα πρέπει να αναγράφεται ότι αυτή αποτελεί πρακτική μη επιστημονικά αποδεδειγμένη και μη ισότιμη Ιατρικής.
Ειδικότερα οι ιατροί και οι οδοντίατροι που επιθυμούν να ασκούν αυτή την πρακτική, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, δεν θα πρέπει να ασκούν την ιατρική ειδικότητά τους παράλληλα ή σε συνδυασμό, διότι έτσι θα βρίσκονται σε πλήρη αναντιστοιχία με τις επιστημονικά θεμελιωμένες σπουδές τους. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να τους αναστέλλεται επίσημα η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος για όσο διάστημα ασκούν την ομοιοπαθητική. Η δε αναστολή της ιατρικής ειδικότητας θα πρέπει να αναγράφεται στην εκ του Υπουργείου Εμπορίου επίσης χορηγούμενη άδεια ασκήσεως του επαγγέλματος Ομοιοπαθητικής και παράλληλα θα πρέπει να ενημερώνονται υποχρεωτικά και εντύπως και οι ασθενείς πελάτες τους για αυτή την αναστολή.
Παρότι το ΚΕΣΥ συνιστά το ανώτατο συμβουλευτικό όργανο του Υπουργείου Υγείας, η παραπάνω σύστασή του δεν εφαρμόστηκε νομοθετικά.
Χρειάζεται να αναφέρουμε ακόμη ότι δεν υπάρχει πρόβλεψη επίσημης δημοσιοποίησης των συστάσεων του ΚΕΣΥ, συνεπώς δεν έχουμε μπορέσει να ελέγξουμε το σύνολο των μετέπειτα αποφάσεών του. Ωστόσο, άτομα με γνώση του αρχείου αποφάσεων, δήλωσαν στο FactReview ότι υπάρχει μόνο μία ακόμη περιφερειακά σχετική απόφαση, που όμως δεν αναφέρει την ομοιοπαθητική. Η εν λόγω απόφαση λήφθηκε λίγους μήνες μετά την προηγούμενη, και σύστησε τη θεσμοθέτηση “Συμπληρωματικής Ιατρικής”, η οποία αφορά πρακτικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν μαζί με την Κλασική Ιατρική. Σε αυτή την κατηγορία ορίστηκαν μόνο «η Θεραπευτική Άσκηση, η Ιαματική Ιατρική και ο Βελονισμός». Δεν εντοπίζουμε όμως εφαρμογή ούτε αυτής της σύστασης στη νομοθεσία.
Μέχρι σήμερα, η μόνη αναγνώριση του ομοιοπαθητικού επαγγέλματος είναι μέσω του κωδικού ΚΑΔ 86.90.19.12 με την ονομασία «υπηρεσίες ομοιοπαθητικής». Το αρχείο ΚΑΔ αποτελεί την εγχώρια έκδοση του ευρωπαϊκού αρχείου επαγγελμάτων NACE, που έχει μόνο σκοπό να περιγράψει υπάρχουσες επαγγελματικές δραστηριότητες, ασχέτως της επιστημονικής εγκυρότητάς τους. Η άσκηση ομοιοπαθητικής δεν παρατίθεται μαζί με τους κωδικούς καθιερωμένων ιατρικών υπηρεσίων, αλλά σε μια υποκατηγορία μη συμβατικών, συμπεριλαμβανομένων των «υπηρεσιών εναλλακτικών θεραπειών», «υπηρεσιών θεραπευτή νυχιών» και «υπηρεσιών οδηγιών διατροφής από ειδικούς που δεν είναι γιατροί». Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι υπάρχει ΚΑΔ ακόμη και για «αστρολογικές και πνευματιστικές υπηρεσίες».
Όσον αφορά την αναγνώριση ομοιοπαθητικών σκευασμάτων, αυτή θεσμοθετήθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση αρχικά με οδηγία του 1992, που έπειτα μεταφέρθηκε στην ευρύτερα ενημερωμένη φαρμακευτική οδηγία του 2001. Όπως διευκρίνισε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την αιτία θεσμοθέτησης, δεν επρόκειτο για τοποθέτηση υπέρ ή κατά της πρακτικής, αλλά για την αναγνώριση ότι ήδη γινόταν εκτεταμένη χρήση της, ότι υπήρχε ανάγκη ομογενοποίησης του αντιφατικού δικαίου μεταξύ διαφορετικών κρατών μελών, και ότι χρειαζόταν πιστοποίηση ασφάλειας και ποιότητας για τους καταναλωτές31. Ενώ οι οδηγίες αυτές αναγνώριζαν τα ομοιοπαθητικά ως είδος φαρμάκων με παρόμοιες ρυθμίσεις αδειοδότησης, ταυτόχρονα έθεταν τη θεμελιώδη εξαίρεση ανάγκης απόδειξης αποτελεσματικότητας.
Όσον αφορά την Ελλάδα, ήδη από το 1989, ο τότε Υπουργός Υγείας είχε εκδώσει εγκύκλιο που αναγνώριζε τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα ως “γαληνικά“, δηλαδή προϊόντα που μπορεί να παρασκευάσει ο φαρμακοποιός τοπικά, για τις ανάγκες του εκάστοτε ασθενή. Ωστόσο, το 1998, νέα εγκύκλιος κατήργησε την ασφαλιστική κάλυψη των ομοιοπαθητικών σκευασμάτων, εξηγώντας ότι το επίπεδο αραίωσής τους καθιστά απίθανο τον έλεγχο αποτελεσματικότητάς τους, και ότι η κάλυψη δεν εφαρμοζόταν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Όντως, σε δημοσιεύματα των επόμενων ετών, καταγράφεται μόνο κατ’ εξαίρεση η ασφαλιστική κάλυψη από ορισμένα ταμεία.
Το 2011, ιδρύθηκε ο Εθνικός Οργανισμός Παροχής Υπηρεσιών Υγείας (ΕΟΠΥΥ), στον οποίο συνενώθηκαν πολλά ταμεία. Το 2012, εκδόθηκε υπουργική απόφαση που διευκρίνισε ότι ενώ γενικά τα γαληνικά σκευάσματα θα αποζημιώνονται από τον ΕΟΠΥΥ, αυτό δεν θα ισχύει ειδικά για τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα. Το 2013, ενσωματώθηκε στην εγχώρια νομοθεσία η ευρωπαϊκή οδηγία του 2001, επαναλαμβάνοντας την εξαίρεση απόδειξης αποτελεσματικότητας. Όπως προβλεπόταν, ορίστηκε επίσης ότι τέτοια ομοιοπαθητικά σκευάσματα πρέπει να αναγράφουν ότι «δεν διαθέτουν εγκεκριμένες θεραπευτικές ενδείξεις». Τα ίδια ισχύουν και με την πιο πρόσφατη υπουργική απόφαση του 2018, όπως μας επιβεβαίωσαν αρμόδια στελέχη του ΕΟΦ και του ΕΟΠΥΥ.
Χρειάζεται να αναφερθεί ότι ενώ η πιστοποίηση των ομοιοπαθητικών σκευασμάτων που απαιτείται πλέον στην Ευρώπη γενικά αποτρέπει σημαντικούς κινδύνους ασφαλείας, αυτό δεν καλύπτει τα μη πιστοποιημένα σκευάσματα που μπορεί να πωλούνται διαδικτυακά. Ενδεικτικά, το 2018, το 2019 και το 2022, ο ΕΟΦ απέσυρε τέτοια μη πιστοποιημένα σκευάσματα από την ελληνική αγορά και προειδοποίησε το κοινό.
Τέλος, αναζητήσαμε τη θέση για το ζήτημα της ομοιοπαθητικής και των υπόλοιπων εκ των μεγαλύτερων ιατρικών συλλόγων της Ελλάδας.
Καταρχάς, ο πρόεδρος του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου (ΠΙΣ), Αθανάσιος Εξαδάκτυλος, δήλωσε στο FactReview ότι ζητήθηκε και από τον ΠΙΣ αιγίδα για το τελευταίο ομοιοπαθητικό συνέδριο της ΕΕΟΙ, αλλά ο ίδιος αρνήθηκε.
Για την αναγνώριση της πρακτικής, ο κ. Εξαδάκτυλος δήλωσε ότι δεν πρόκειται για ιατρική ειδικότητα, αλλά όπως τεκμηριώνεται και με τις προαναφερόμενες εξελίξεις στο εξωτερικό, για μια συμπληρωματική προσέγγιση που δε μπορεί να υποκαθιστήσει τη συμβατική ιατρική, ούτε να χορηγείται ως μοναδική παροχή. Επιβεβαίωσε και ο ίδιος ότι δε διδάσκεται σε αντίστοιχο πανεπιστημιακό πρόγραμμα σπουδών, πουθενά στον δυτικό κόσμο.
Ο κ. Εξαδάκτυλος δήλωσε ότι στην κρίση ενός ιατρού, συγκεκριμένα φάρμακα όπως τα χάπια άρνικας, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν συμπληρωματικά με συμβατικά φάρμακα, αλλά ανέφερε ότι αυτές οι περιπτώσεις πρέπει να αφορούν στοχευμένη φαρμακευτική χρήση, όχι ένα «παιχνίδι αυθυποβολής», το οποίο κάποιοι μπορεί να επιδιώξουν παρότι γνωρίζουν ότι ένα τέτοιο σκεύασμα δρα απλά ως placebo.
Ο κ. Εξαδάκτυλος δήλωσε επίσης ότι η ευρύτερη έννοια της ολιστικής ιατρικής, στην οποία βασίζεται και η ομοιοπαθητική, δεν ήταν κάτι ρηξικέλευθο όταν η τελευταία εφευρέθηκε, αλλά επρόκειτο για γνωστή ιδέα από την εποχή του Ιπποκράτη, πολλούς αιώνες νωρίτερα32. Σημειώνουμε ότι παρομοίως, η σύγχρονη ιατρική περιλαμβάνει τεκμηριωμένες ολιστικές προσεγγίσεις, όπως τη διεπιστημονική έρευνα33, το βιο-ψυχο-κοινωνικό μοντέλο34 και την εξατομικευμένη ιατρική35.
Ο κ. Εξαδάκτυλος ανέφερε τέλος ότι υπάρχουν φιλοσοφικές ιδέες εντός της ομοιοπαθητικής που μπορεί να είναι χρήσιμες, όπως η αντιμετώπιση της υπερσυνταγογράφησης συμβατικών φαρμάκων36, αλλά και πάλι πρόκειται για ζητήματα που εξετάζονται και αντιμετωπίζονται εντός της συμβατικής ιατρικής με τεκμηριωμένο τρόπο37.
Κατόπιν επανειλημμένων προσπαθειών επικοινωνίας με τον Ιατρικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, δε θέλησε να σχολιάσει σχετικά.
Ακολούθησε επικοινωνία μας με τον Ιατρικό Σύλλογο Λάρισας, όπου ο πρόεδρός του, Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος, δήλωσε στο FactReview οτι ο ΙΣΛ δεν διαθέτει ξεχωριστή θέση για την ομοιοπαθητική, αλλά συντάσσεται με τη θέση του ΠΙΣ.
Όσον αφορά τον Ιατρικό Σύλλογο Πατρών, με τη δημοσίευση της αρνητικής γνωμοδότησης του ΚΕΣΥ το 2018, είχε επίσης απορρίψει την ομοιοπαθητική ως ιατρική πρακτική, και είχε εφιστήσει την προσοχή ειδικά στην επικίνδυνη σύνδεσή της με το αντιεμβολιαστικό κίνημα. Η ΕΕΟΙ τότε είχε δημοσιεύσει απάντηση αρνούμενη τη σύνδεση με το αντιεμβολιαστικό κίνημα, ισχυρισμός που ωστόσο όπως είδαμε, αντιφάσκει με την μετέπειτα στάση της εταιρείας.
Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ιατρικού Συλλόγου Πατρών γνωστοποιεί την υπ’αριθμόν 2 (22/02/2018) απόφαση της 266ης συνεδρίασης της ολομέλειας του ΚΕΣΥ, σχετικά με την άσκηση της ομοιοπαθητικής:
“Η ομοιοπαθητική δε συνιστά ιατρικά ούτε φαρμακευτικά θεραπευτική επιστημονική μεθοδολογία και πρακτική, δεν είναι ισότιμη ούτε συμπληρωματική της ιατρικής επιστήμης, δε συνιστά καν “εναλλακτική ιατρική”.
Καθώς δεν υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που να αποδεικνύουν ότι η ομοιοπαθητική είναι αποτελεσματική μέθοδος θεραπείας, πολλά κράτη της Ευρώπης έχουν απορρίψει την ομοιοπαθητική από την ιατρική επιστήμη.
Το τελευταίο χρονικό διάστημα εκδηλώνεται ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο στη χώρα μας: ιατροί που δηλώνουν ομοιοπαθητικοί βρίσκονται να είναι κρυφοί ή φανεροί θιασώτες του αντιεμβολιαστικού κινήματος. Το απαράδεκτο επιχείρημα ότι η ομοιοπαθητική αποτελεί θεραπευτική πανάκεια και υποκατάστατο του εμβολιασμού είναι άκρως αντιεπιστημονικό, αποτελεί προσπάθεια εξαπάτησης των πολιτών και είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία, επισύροντας ποινικές και πειθαρχικές ευθύνες για τους εκφραστές του.
Επειδή η τάση αυτή δυστυχώς εμφανίστηκε και στην περιοχή μας, ο ΙΣΠ έχει ήδη δρομολογήσει τις ενδεδειγμένες διαδικασίες διερεύνησης. Ταυτόχρονα, ως αρμόδιο επιστημονικό όργανο, συνιστά στους πολίτες να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί σε πρακτικές που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ατομική και τη δημόσια υγεία.
Τα εμβόλια αποτελούν κατάκτηση της ανθρωπότητας. Η έλλειψη συμμόρφωσης σε προγράμματα εμβολιασμού οδήγησε στην υπαρκτή επιδημική έξαρση της ιλαράς με εκατοντάδες κρούσματα πολιτών πανελλαδικά και σε καταγεγραμμένους θανάτους συνανθρώπων μας, που αμέλησαν ή αψήφησαν την επιστημονική ασπίδα προστασίας κατά των λοιμωδών νοσημάτων.
Έτσι, επικοινωνήσαμε τέλος με την πρόεδρο του ΙΣΠ, Άννα Μαστοράκου. Η ίδια δήλωσε ότι το βασικό πρόβλημα που έχει αντιμετωπίσει ο σύλλογος με την ομοιοπαθητική, είναι ότι ορισμένοι γιατροί υπερβαίνουν το όρια που μπορεί εύλογα να θεωρηθεί ότι θα έπρεπε να φέρει η πρακτική, και ακυρώνουν συνταγογραφήσεις συμβατικών φαρμάκων, θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία ασθενών.
Αυτό είχε προβληματίσει τον σύλλογο ειδικά το 2018, όταν λάμβανε χώρα έξαρση ιλαράς και μία παιδίατρος διέδιδε δημοσίως ότι η επιδημία μπορούσε να αντιμετωπιστεί με ομοιοπαθητικά σκευάσματα αντί του εμβολιασμού. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι η εν λόγω έξαρση προκάλεσε δεκάδες θανάτους παιδιών πανευρωπαϊκά38, και θα μπορούσε να αποτραπεί με υψηλότερη κάλυψη39 του πολύ αποτελεσματικού εμβολιασμού40. Αντιθέτως, όπως επαλήθευσε και πρόσφατη ανασκόπηση41, δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία υποστήριξης της αποτελεσματικότητας της ομοιοπαθητικής για αναπνευστικές λοιμώξεις σε παιδιά.
Για την ευρύτερη εφαρμογή της ομοιοπαθητικής, η κ. Μαστοράκου δήλωσε ότι μπορεί να λαμβάνει χώρα προσεκτικά από ιατρούς που αντιλαμβάνονται τα όριά της· ωστόσο, η κλινική εμπειρία που η ίδια έχει υπόψη καθώς και τα επιστημονικά δεδομένα, δεν τεκμηριώνουν κανένα σαφές επιπρόσθετο όφελος πέρα από το φαινόμενο placebo. Συμπέρασμα
Εξετάζοντας όλα τα διαθέσιμα στοιχεία καθίσταται σαφές ότι η ομοιοπαθητική, παρά τη μεγάλη δημοτικότητα της, αποτελεί ψευδοεπιστημονική πρακτική. Η ανασκόπηση της διαθέσιμης επιστημονικής βιβλιογραφίας δείχνει ότι δεν έχει τεκμηριωθεί ως αποτελεσματική μέθοδος για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε πάθησης με τρόπο που να αποκλίνει από την δράση του φαινομένου placebo. Επιπρόσθετα, ο τρόπος με τον οποίον παρασκευάζονται τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα καθιστά αδύνατη την δράση τους σε οποιονδήποτε βιοχημικό μηχανισμό καθώς η κατεργασία που υφίστανται, δηλαδή τα διαδοχικά στάδια αραίωσης και δυναμοποίησης (δόνησης), οδηγούν σε τελικό προϊόν το οποίο περιέχει πρακτικά ελάχιστα ή κανένα μόριο της αρχικής ενεργής ουσίας. Μάλιστα, οι ισχυρισμοί για τους μηχανισμούς δράσης των ομοιοπαθητικών σκευασμάτων, όπως για παράδειγμα η μνήμη νερού, έχουν εξεταστεί από σειρά εργαστηριακών μελετών και έχουν καταρριφθεί, χωρίς να έχουν τεκμηριώσει μέχρι σήμερα κανέναν πιθανό μηχανισμό δράσης αυτών των σκευασμάτων.
Συμπληρωματικά με την εξέταση των στοιχείων για την αποτελεσματικότητα της ομοιοπαθητικής, από την ανάλυση της δράσης οργανισμών ομοιοπαθητικής στην Ελλάδα προκύπτει ότι υπάρχει υποστήριξη από ορισμένους σημαντικούς θεσμικούς φορείς απέναντι στην πρακτική. Μια από τις πιο γνωστές ενώσεις, η Ελληνική Εταιρεία Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, έχει διεξάγει σειρά σεμιναρίων ομοιοπαθητικής υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αιγίου, του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών και του Υπουργείου Υγείας. Αυτή η θεσμική υποστήριξη ωστόσο, καθώς και οι ισχυρισμοί που γίνονται από ενώσεις ομοιοπαθητικής και μεμονωμένους ομοιοπαθητικούς για την αποτελεσματικότητα της πρακτικής, έρχονται σε αντίθεση με την ευρύτερη και πλέον εδραιωμένη επιστημονική συναίνεση για το ζήτημα
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου